Rusland, China en Europa: een Russische visie

Afbeelding via Wikimedia Commons

De oorlog van Rusland tegen Oekraïne werpt de vraag op, welke rol van China kan spelen in de beheersing van dit conflict. China deelt met Rusland een afkeer van een eenzijdig door de het Westen gedomineerde wereldorde. Maar het is ook gebaat bij orde en voorspelbaarheid in zijn relaties met Europa en de VS, waarmee het economisch nauw verbonden is. Wat zal China doen, met de EU als belangrijkste handelspartner?

Op deze website kwam al een aantal publicaties aan de orde over dit krachtenveld. De strijd om de eerste plek in de wereldhiërarchie tussen de VS en China vormt een belangrijk thema. Daarnaast vormt de handels- en geopolitiek van China in Azië, in het kader van de Belt and Road Initiative, een belangrijk onderwerp.

De plaats van Rusland in het de zich ontwikkelende wereldorde komt expliciet aan bod in het eerder besproken boek van Rob de Wijk. Rusland komt hierin naar voren als een zwakke, maar gevaarlijke speler die erop uit is om Europa te ontregelen. China daarentegen bouwt vanuit zijn kracht aan zijn positie in de wereld.

De relatie tussen deze twee grote spelers die met Europa het Euraziatische continent bewonen, is door de Oekraïne-crisis uiterst actueel geworden. Daarom besteden we aandacht aan een aantal publicaties over de driehoek China-Rusland-West-Europa, te beginnen met een boek dat vanuit een Russische visie is geschreven. Het boek van Alexander Lukin is al een aantal jaren oud, maar geeft een goed beeld van denkbeelden over een nieuwe wereldorde, waarin niet het Westen de leiding heeft. Aan samenwerking met China hecht deze auteur grote betekenis. Van Poetin verwacht hij een positieve bijdrage aan de door hem bepleite ‘multipolaire wereldorde. ‘

Rusland en China partners in een multipolaire wereldorde

Auteur Alexander Lukin

Het besproken boek verscheen in 2018. In de voorafgaande jaren waren velen, vooral ook westerse deskundigen nogal sceptisch geweest over een toenadering tussen China en Rusland. Het zou een weinig vruchtbaar gelegenheidshuwelijk zijn tussen een sterk China en een zwak, afhankelijk Rusland. Lukin wil dit soort sceptische opvattingen bestrijden. Rusland en China hebben veel meer gemeen dan vaak wordt verondersteld: ze delen namelijk een visie op een multipolaire orde, waarin geen hegemoniale macht de regels aan anderen oplegt, maar soevereine landen hun eigen belangen kunnen nastreven, zonder zich met de interne zaken van andere landen te bemoeien. Internationale instituties en internationaal recht moeten deze vreedzame orde ondersteunen.

Deze multipolaire orde is nodig, omdat sinds het einde van de Sovjet-Unie in het Westen de gedachte is ontstaan dat er nog maar één machtscentrum is dat de regels oplegt. Het ‘einde van de geschiedenis’ zou zijn aangebroken en de liberale democratie is samen met een markteconomie de universele norm geworden. Dat is een idee waartegen China en Rusland zich met een andere landen verzetten. Lukin deelt deze visie op de wereldorde en wijst de ‘dictatoriale’ manier waarop het westen haar visie op democratie aan anderen wil opleggen af.

Officiële standpunten en formele documenten

De auteur volgt de ontwikkeling in de verhouding tussen Rusland en China sinds de Sovjet-Unie en het China van Mao. Daarbij baseert hij zich op officiële standpunten en verklaringen van regeringen in formele documenten, zowel Russische als Chinese. De rol van Rusland in het beginnende Chinese communisme komt aan bod, daarna het uiteengroeien van de communistische staten. En het verhaal vervolgt met de latere toenadering van China tot de Sovjet-Unie en het postcommunistische Rusland.

Aan de Russische kant krijgen vooral de jaren na het einde van het communisme onder Jeltsin aandacht, toen Rusland zich duidelijk naar het Westen keerde. In de visie van de auteur was deze draai naar het Westen een vergissing. Onder Poetin zou het land deze fout van herstellen en een zelfstandig koers gaan varen. Lukin ziet Poetins politiek van ‘de spil naar Azië’ als een stukje evenwichtskunst van een groot staatsman. De vanuit China gestarte beweging onder de noemer van de Belt and Road Initiative en de samenwerking in de Shanghai Cooperation Organization overlappen voor een deel met de vanuit Rusland geïnitieerde Aziatische samenwerking in het kader van de Eurasian Economic Union (EAEU). Samen ontstaat er een alternatief voor samenwerking in door het Westen gedomineerde verbanden.

Strijd tegen het agressieve Westen

Volgens Lukin is de toenadering tussen Rusland en China sterk bevorderd door de agressieve en expansionistische politiek van de VS, de NAVO en de EU. Het conflict rond de Oekraïne in 2014 was een breekpunt. Het optreden van het Westen, volgens Lukin de aanstichter van het conflict, heeft Rusland en China nader tot elkaar gebracht. Met China vindt Rusland dat landen het recht hebben rebellie te onderdrukken. Door zulke rebellie als ‘bevrijdingsbeweging’ te kenmerken, bedreigt het Westen de veiligheid en schendt het de soevereiniteit van landen.

Het Westen heeft niet het recht om zijn normen en waarden op te dringen. Het ‘a-religieuze liberalisme’ van het Westen past eenvoudig niet bij de cultuur van andere volkeren. Lukin volgt de tendens van conservatief Rusland om het religieuze fundament van het volk als iets te zien dat tegen het Westen beschermd moet worden. China lijkt als partner het voordeel te hebben dat het zich niet bemoeit met de cultuur van andere volkeren.

Rusland, China en een nieuwe wereldorde?

Lukin bepleit een wereldorde gebaseerd op gelijkwaardigheid en vredelievendheid tussen landen die elkaars soevereiniteit respecteren en er niet op uit zijn om hun regels aan anderen op te leggen. Wie dit verhaal anno 2022 leest, terwijl Rusland bezig is met een eenzijdige oorlog tegen een soeverein land, vraagt zich natuurlijk af hoe geloofwaardig Rusland is als een van de pilaren onder zo’n nieuwe wereldorde. En vooral ook: hoe beoordeelt China het optreden van Rusland?

Over dit laatste zegt het boek uit 2018 niets. Wel geeft het inzicht in beelden die in het Russische handelen een rol spelen: een expansief en agressief Westen dat zijn regels wil opleggen, Rusland als politieke grootmacht, ondanks zijn economisch beperkte omvang, China, dat uit meer dan direct instrumentele redenen geïnteresseerd is in een relatie met Rusland. Juist om deze inkijk in Russisch denken zou ik het boek willen aanbevelen aan wie zich in de verdere ontwikkeling van Chinees-Russische relaties verdiept. Dit ondanks de vele reserves die ik ten opzichte van deze gezagsgetrouwe tekst op basis van officiële regeringsdocumenten heb.