Bekeren, veranderen of waarderen: China in Europese teksten

Het beeld van China: Europese teksten sinds Marco Polo

Zolang Europa zich met China bezighoudt, is het een fundamenteel ‘ander’ land, dat heel verschillende reacties oproept, van fascinatie tot angst, van een land waar wij onze beschaving en godsdienst moeten brengen tot een andere cultuur die de Europeanen kan inspireren tot geestelijke of politieke vernieuwing. Deze omgang met het anders zijn van China en de Europese constructie van dit verschil vormen de kern van zestien (in modern Engels vertaalde) teksten van invloedrijke Europese denkers vanaf Marco Polo, die in de dertiende eeuw het China van Yuan-dynastie bezocht en daarover zijn verhalen publiceerde die grote invloed hadden op het Europese beeld van China.

Deze teksten zijn in Kerry Brown’s nieuwste boek geordend in vijf perioden, die de modernisering van Europa volgen en de ontwikkeling van China tot aan de Volksrepubliek onder Mao Zedong. De verzwakking van China in de tijd van de Qing-dynastie en de manier waarop de Europese landen hiervan gebruik maakten – de zogenaamde ‘eeuw van vernedering’ -, vormt een belangrijke achtergrond voor de teksten in de hoofdstukken over de moderne tijd.

Toch gaat het boek daar niet primair over. Het gaat om de beelden die Europeanen zich in de loop van de tijd vormden van een land dat zij maar heel beperkt uit eigen ervaring kenden. De periode na Mao, waarin veel meer uitwisseling van kennis en informatie tussen China en Europa plaatsvond, komt in het boek niet aan de orde.

Le Jardin chinois (detail) door François Boucher. Bron: Wikimedia Commons

Concrete ervaringen, filosofische abstracties

De in het boek verzamelde en van commentaar voorziene teksten zijn heel divers. Er zijn teksten – maar dit is een minderheid – van mensen die vertellen wat zij met eigen ogen gezien hebben, of dachten te hebben gezien. Dat geldt voor de boeiende fragmenten van de verhalen van Marco Polo maar ook voor de indrukken van missionarissen, die zich als eersten echt in de cultuur van China verdiepten, zoals de Jezuïet Matteo Ricci aan het eind van de zestiende eeuw en de latere missionaris Huc, van wie een boeiend reisverhaal is opgenomen.

Veel bijdragen zijn echter beschouwend, op basis van indrukken van anderen en door tijdgenoten niet te controleren redeneringen. Dat geldt zeker voor filosofen uit de tijd van de Verlichting, zoals Montesquieu en Voltaire, die ongehinderd door kennis stevige standpunten innamen over de Chinese samenleving en cultuur. Maar ook latere denkers, tot in de moderne tijd toe, veroorloofden zich verregaande uitspraken over de Chinese cultuur en samenleving, vaak op basis van beperkte indrukken en eigen fantasie. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor Franse filosofen die heel positief stonden ten opzichte van Mao Zedong.

Begrijpen, verklaren of veranderen?

Auteur Kerry Brown

Belangstelling voor de Chinese cultuur, zo blijkt uit de teksten, kwam aanvankelijk voort uit de wil van missionarissen om de Chinezen een universeel Christelijk geloof te brengen. In dit proces raakten zij zeker onder de indruk van de klassieke Chinese boeken, maar de bedoeling bleef om onze westerse christelijke cultuur over te dragen. Gaandeweg ontstond er meer oog voor de eigen aard van de Chinese cultuur en de waarde daarvan voor Europa.

Een mooi voorbeeld is de filosoof Russel, die de Chinezen veel positiefs toedicht als contrast met wat hem in de Europese cultuur tegenstaat: het dogmatische vasthouden aan één waarheid. Ook in andere bijdragen in de twintigste eeuw zien we een idealisering van de Chinese cultuur, als kritiek op de Europese cultuur. Maar stagnatie en achterlijkheid komen in veel bijdragen van de vorige eeuw naar voren, als verklaring van de ondergang van de Qing-dynastie en het lot van China in die periode. De Chinese cultuur, die door sommigen werd geïdealiseerd, komt in die bijdragen juist naar voren als een oorzaak van stagnatie.

Heel interessant in dit gezelschap vond ik de bijdrage van de Duitse socioloog Max Weber, die op basis van hem beschikbare bronnen aan het begin van de twintigste eeuw een heel gebalanceerde analyse levert van de Chinese samenleving en cultuur.

Inspirerend materiaal

En zo bevat dit boek veel meer voor wie geïnteresseerd is in de vraag hoe Europeanen zich beelden hebben gevormd van het grote land waarover maar weinig bekend was. Hoe wij nu tegen China aankijken is, ondanks onze veel grote kennis van het land nu, gebouwd op oudere, reeds bestaande beelden. Het is goed om ons daarvan bewust te zijn. De interessante collectie teksten kan ons helpen bij een reflectie op de manier waarop wij China construeren.

De toelichting van Brown en Deng is zeker nuttig. Wel is jammer dat deze niet overal even vlot is geschreven en zelfs (taal-)fouten bevat. Iets meer redactie had geen kwaad gekund. Maar dit doet niets af aan de inspiratie die van het materiaal uitgaat.

Lees ook de recensies van Huibert de Man over twee eerdere boeken van Kerry Brown elders op China2025.nl: China en The Trouble With Taiwan.