De wereld is een schouwtoneel’; dat blijkt eens te meer, nu de Britten vorige maand bekend maakten 1.5 miljoen pond te gaan besteden aan een ambitieuze vertaling van alle Shakespeare werken in het Mandarijn. Minister van cultuur Sajid Javid hoopt dat het de banden met China zal versterken. Want… rollen zijn niet altijd helder in het contact met een grootmacht die je om economische redenen liever te vriend houdt. Gelukkig bleek Shakespeare al eerder breed inzetbaar om elke willekeurige politieke boodschap over te brengen.

Shashibiya, zoals Shakespeare in China wordt genoemd, inspireert Chinese cultuurmakers al zeker 200 jaar. Veel schrijvers, filmmakers en theater-regisseurs maakten werk dat (losjes) gebaseerd is op de oude teksten. Van 19e eeuwse travestie in Hong Kong tot 20ste eeuws communistisch theater; het passeerder allemaal de revue. Vertalingen waren tenslotte vooral interpretaties die mee veranderden met ideologie en tijd. Zhu Shenghau, maakte van de bekende zin ‘To be or not to be, that is the question’ veelzeggend het volgende: ‘To live or to destroy, this is a question that merits thought’.  Een politiek klusje dus, zo’n vertaling.

Spreekbuis

Gergory Doran, artistiek directeur van de Royal Shakespeare Company, hoopt dat het project (waarbij ook een klein aantal Chinese meesterwerken in het Engels vertaald gaan worden) zal leiden tot een diepere verstandhouding tussen de Britten en de Chinezen. Een verstandhouding die de afgelopen tijd wat gespannen trekjes vertoonde. Op dit moment lijkt Hong Kong, een voormalige Britse kolonie, de beloofde democratische verkiezingen wel te kunnen vergeten nu Beijing de spelregels heeft veranderd. Dat stond niet in het script, opgesteld in 1997 door beide landen.

Maar… hoe tik je een mastodont op zijn vingers die er niet van houdt op het wereldtoneel gezicht te verliezen? Kan fictie het juiste middel zijn om dit op subtiele wijze te doen? Conflict, corruptie, ondermijning en chaos: Shakespeare snijdt precies diè onderwerpen aan, die Beijing liever negeert volgens trendblog Quartz. Anderzijds is de dichter soms ook voor Chinese machthebbers een dankbare spreekbuis. Jiang Zemin’s beruchte uitspraak na de geweldadige optreden van miltairen op het Tiananmen Plein in ’89 spreekt boekdelen: ‘Much ado about nothing’.

Waarom is Shakespeare zo populair in China? Het 16de eeuwse Engeland van Shakespeare had veel gemeenschappelijk met het China van vandaag de dag. Engeland was een wereldmacht in opkomst. Toch bleef er ook veel binnenlandse onrust die machthebbers op de zenuwen werkte net als in China. Juist schrijvers en kunstenaars moesten erg op hun tellen passen.

Shakespeare wist om te gaan met censuur en bleef toch in staat harten te raken. Volgens Boris Johnson, burgemeester van Londen, staat Shakespeare dichtbij de Chinese manier van denken: “Hij schaart zich in veel gevallen aan de kant van het establishment”. Kijk wat er gebeurt met Macbeth en de ondankbare familieleden van King Lear; een harmonieuze samenleving moet, als het even kan, worden gehandhaafd. Iets waar Beijing volmondig mee in zal stemmen.

Verhulde kritiek

Waarom is de nieuwe Shakespeare vertaling zo’n sterk staaltje soft-power? We moeten de invloed van fictie in een diplomatieke relatie met China niet onderschatten. Volgens Mark Leenhouts (vertaler van Chinese literatuur) is vooral de historische roman in China een dankbare drager van verhulde kritiek op de huidige maatschappij. De band tussen literatuur en geschiedenis is in China altijd sterk geweest omdat Chinese literatuur van oudsher voortkomt uit geschiedschrijving.

De andere kant op in de tijd, geldt hetzelfde. Beijing stimuleert van overheidswege het lezen van sciencefiction. Het doel hiervan is de verbeeldingskracht bij technologen te prikkelen zodat fantastische ideëen werkelijkheid kunnen worden. Denk bijvoorbeeld aan de E-reader die al tientallen jaren eerder bedacht werd door Douglas Adams in The hitchhiker’s guide to the Galaxy. Momenteel sponsort de Chinese overheid allerhande scifi conferenties. Er gaat er meer geld om in deze subcultuur dan waar ook ter wereld.

De eerste ‘Shakespearevertaling’ in het Mandarijn stamt uit 1904. Lin Shu publiceerde het boekje ‘Vreemde verhalen van overzee’. Vreemd zijn Shakespeare’s verhalen in China al lang niet meer. En vanuit geo-politiek oogpunt hebben de teksten vandaag misschien meer te zeggen tot Chinezen dan Britten. De Poolse activist en theater-criticus Jan Kott stelt het zelfs sterker: “Je kunt Hamlet niet echt begrijpen als je niet onder een repressief, autoritair regime hebt geleefd. Je weet dan niet wat het is om midden in de nacht wakker te worden van een klop op de deur”. In China is het nog geen twee generaties geleden dan de Culturele Revolutie angst en repressie zaaide. Ook past indirecte communicatie via fictie goed bij de Chinese manier van contact onderhouden.

De nieuwe vertaling van Shakespeare’s werk is een mooie diplomatieke zet, die een interessante rol kan spelen in toekomstige tragedies of komedies op het wereldtoneel.