Westerse (Amerikaanse en Europese) visies op de ontwikkeling van China leggen de nadruk op de spanning tussen de bestaande, op regels gebaseerde wereldorde, en het China van Xi Jinping dat deze orde doorbreekt. Daarin gaat het met name om de wereldhandel, waar China het Westen onvoldoende toegang geeft tot zijn markten, en om democratie en mensenrechten, waar het land zich weinig gelegen laat liggen aan onze principes.

In het Westen zien we afwisselend twee elkaar uitsluitende verhalen: over China dat de wereldhegemonie overneemt en over de nakende ineenstorting (politiek en economisch) van deze Aziatische wereldmacht. Zo overheerst een verhaal over een strijd van twee imperia en de komende ontknoping van hun eindstrijd. Het doet mij soms denken aan het eind van een James Bond-film, waarin de held, die het vrije Westen vertegenwoordigt(!), gelukkig wint van boze krachten elders in de wereld.

Dit verhaal, aantrekkelijk in zijn eenvoud, helpt ons niet om de zich ontwikkelende relatie tussen het westen en China te begrijpen, laat staan om verstandige economische en politieke relaties met deze macht te ontwikkelen. Twee aspecten dreigen in zo’n beeld verloren te gaan. Ten eerste de veranderende situatie van ‘het Westen’ in de afgelopen decennia, en met name de relaties tussen Europa en de Verenigde Staten, nu het laatstgenoemde land haar rol als hoeder van de wereldorde herziet. Ten tweede verwaarlozen we de inbedding van China in zijn Aziatische omgeving.

Azië is groter dan China

Auteur Parag Khanna

Het recente boek van Parag Khanna, een vanuit Singapore werkende beleidsanalist met Indiase wortels en een opleiding in de V.S. en het V.K., vult precies de lacune op het tweede punt: China als onderdeel van een nieuwe wereldorde waarvan het zwaartepunt in Azië ligt. Het boek, dat over veel meer gaat dan China, laat op basis van een indrukwekkende hoeveelheid gegevens zien dat het zwaartepunt van de wereldeconomie en van de internationale orde definitief naar Azië verschuift.

De ex-koloniale machten rondom de Atlantische Oceaan die de wereldorde na de Tweede Wereldoorlog in stand hielden, bepalen het spel niet meer, en de leidende rol van de V.S. behoort tot het verleden. Europa richt zich noodzakelijkerwijs meer op Azië. De grootste handelsstromen gaan niet meer over de Atlantische Oceaan, maar via Europa en Azië, een gebied dat voor Khanna ook het Midden-Oosten (door hem consequent West-Azië genoemd) en Australië omvat.

In deze context is de door China geëntameerde ontwikkeling Belt and Road Initiative (BRI) belangrijk, net als de daaraan gekoppelde oprichting van de AIIB (Asia Infrastructure Investment Bank). Handelsstromen die voorafgaande aan het westerse kolonialisme de volkeren van Azië verbonden (de zijderoutes), komen opnieuw tot leven in de integratie van dit gebied, aldus Khanna, die zich duidelijk met dit pan-Aziatische gevoel verbonden weet.

Geen nieuw imperialisme

Anders dan veel westerse commentatoren, ziet Khanna geen Chinees imperialisme ontstaan. De geschiedenis van het westerse imperialisme herhaalt zich niet. De landen waarmee China zaken doet, zijn niet naïef en handelen elk vanuit hun eigen belangen – niet alleen met China, maar met diverse landen die geld, macht en invloed nastreven. Dit is een multipolair spel, waarvan China deel uitmaakt, maar dat het alleen niet kan bepalen.

Khanna laat in detail zien hoe het spel wordt gespeeld en hoe landen voorkomen dat China hegemoniale macht ontwikkelt. Dit doet hij overigens ook voor Afrika, waar het westen China graag van een herhaling van het eigen kolonialisme beschuldigt.

Resultaten en tevreden burgers

In politieke en bestuurlijke systemen is Azië divers. Er is geen overkoepelende ideologie. In geestelijke en godsdienstige tradities toont Azië een extreme variëteit. Wel ziet Khanna als gemeenschappelijke elementen van een zich ontwikkelende Aziatische cultuur een voorkeur voor een technocratisch bestuur – dit is ook de voorkeur van Khanna zelf – sociale orde en conservatieve rechtvaardigheid. Terwijl er grote verschillen zijn in de mate van (formele) democratie, heeft men in Azië de voorkeur voor effectief bestuur. Pragmatisme staat voorop. Een sterke staat draagt bij aan het geluk van de burger: utilitarisme. Een voorwaarde voor tevredenheid van de burgers is dat er geld verdiend wordt. In Azië ziet men kapitalisme als voorwaarde voor democratie, eerder dan andersom. Volgens Khanna kan het Westen hiervan leren, met zijn ineffectieve democratieën die in zijn ogen wel posities verdelen, maar nauwelijks problemen oplossen.

Met deze ogen bekeken past China, met zijn nadruk op economisch groei en bieden van zekerheid en veiligheid, perfect in het Aziatisch plaatje. Maar het is ook duidelijk dat het model van Xi Jinping moet concurreren met andere vormen van bestuur en politiek. China is ook voor het bereiken van de eigen doelstellingen in hoge mate afhankelijk van de samenwerking met andere Aziatische landen, en zal zich moeten voegen in de orde die uit de toenemende samenwerking in dit gebied ontstaat. Dit is geen regelgeleide orde zoals het westen die sinds de Tweede Wereldorde nastreefde, maar een patroon dat ontstaat tussen in hoge mate verschillende landen die echter een pragmatische mentaliteit delen.

Het centrum van de wereld ligt in het oosten

Wat betekent dit voor ons in Europa voor onze relaties met China? Volgens Khanna wordt Europa, meer dan de V.S., steeds meer onderdeel van een door Azië gedomineerd systeem. Daaruit kunnen we de consequentie trekken dat we in onze politiek ten opzichte van China bondgenoten nodig hebben binnen Azië: van Turkije en Rusland tot en met Japan. Na meer dan zeventig jaar naar het westen gekeken te hebben, is dit een uitdaging voor Europa.

Voor wie gelooft in liberale westerse politieke waarden en beginselen, en gehecht is aan de wereldorde die nu in verval lijkt, is de boodschap van Khanna niet zo gemakkelijk. Moeten we ons, ook in onze relatie met China, aansluiten bij een Aziatisch pragmatisme dat ons eigenlijk vreemd is? Maar wat is het alternatief, als het centrum van de wereld inmiddels al ten oosten van ons ligt?

The future is Asian: Global Order in the Twenty-first Century, Parag Khanna, Orion Publishing Co, februari 2019, e-book € 10,99, hardcover € 21,99.