Het lot van een Russische vrouw in China

Sommige verhalen blijven lang onopgemerkt omdat ze binnen de wereldgeschiedenis en -literatuur in het niet vallen bij de grotere verhalen, maar zijn het vertellen meer dan waard. Het levensverhaal van Ksenia Michajlova is daar een goed voorbeeld van. Zij was een normale vrouw met een abnormaal lot, dat is opgetekend door Boris Pilnjak, één van de grote Russische prozaschrijvers in de jaren na de Revolutie.

In Nederland is Pilnjak relatief onbekend. De roman Het naakte jaar, de novelle Roodhout en de verhalenbundel De stad der stromen zijn zijn bekendste werken. Het lot van een Russische vrouw in China wijkt af van de rest van Piljnak’s oeuvre; het is het bewerkte dagboek van een Russische revolutionaire, die gedwongen was om vijf jaar als concubine in China te leven.

Revolutie vanuit de vrouw beschreven

Het overgrote deel van de geschiedschrijving in Rusland en China is afkomstig van mannen. Ksenia Michajlova vertelt haar verhaal vanuit haar eigen perspectief: dat van een vrouw. Door haar achtergrond en interesses was ze in staat om de Chinese omgeving waarin zij noodgedwongen verkeerde van binnenuit te beschrijven, maar met de blik van een buitenstaander. Dat maakt haar dagboek zeer waardevol.

Ksenia laat in haar dagboek zien wat een revolutie op persoonlijk niveau betekent. We lezen hoe ze als meisje van achttien verliefd wordt op Vasili Rogozina, een officier uit het Rode Leger, en met hem trouwt. Als de groep revolutionairen waar zij bij horen gevangen genomen wordt door Kozakken moet Ksenia onbeschrijflijk lijden – zoals alleen vrouwen kunnen lijden tijdens revolutie en oorlog. De groep officieren wordt geëxecuteerd, een lot dat Ksenia bespaard blijft omdat ze wordt gekocht door een rijke Chinese koopman.

Boris Pilnjak

Ze komt als concubine terecht in Kalgan (Zhangjiakou), en haar dagboek geeft een unieke inkijk in het leven van de gegoede burgerij in het Noord-China van toen: hoe het huishouden is ingericht, het wijdverbreide opiumgebruik, Chinees bijgeloof waar zij als Russische niets van begrijpt. Maar ook persoonlijk leed wordt door Ksenia niet geschuwd, en hoe al deze zaken samen kunnen komen:

Het was me niet gegund om naar de bruiloft van Gegede te gaan. Op de dag van de bruiloft werd ik met buikpijn wakker. Ik zou over een maand bevallen en legde geen verband tussen deze pijn en de bevalling. (…) Mijn schoonmoeder jammerde dat ik een voortijdige bevalling zou krijgen omdat ik zwanger en wel naar een bruiloft had willen gaan…

Wee het lot van de Chinese vrouw! Ze legden me voor de afgodsbeelden, ze haalden het vilt tijdelijk van de kang, strooiden zand op de kale bakstenen ervan en op het zand legden ze speciale vellen papier die vocht opnamen. Op dit heilige zand en heilige papier moest ik bevallen. (…) De oudste vrouw van Soen begon uit alle macht en heel boosaardig aan mijn haar te trekken, om me volgens de Chinese traditie af te leiden van de buikpijn en te voorkomen dat ik flauw zou vallen. Ze goten een Tibetaans drankje in mijn mond dat gemaakt was van urine van een driejarig jongetje.

Ik kreeg een meisje, dat maar een paar uur leefde. De oude vrouwen zagen het boze oog als oorzaak van haar dood en ook mijn plan om naar de bruiloft te gaan.

Geschiedenis vanuit universele personages

Ksenia beschrijft haar leven als concubine nuchter, wat het dagboek erg toegankelijk maakt. Ze groeide zelf op binnen een Russische koopmansfamilie, en de Chinese koopmansstand waar ze in China in terecht kwam zal voor haar in die zin geen onbekend terrein zijn geweest: deze kent personages die je overal ter wereld tegen zou kunnen komen. Deze komen levendig beschreven terug in haar dagboek. Eén van hen, een schoondochter in de familie, viel mij met name op:

Ik luisterde altijd met plezier naar de verhalen van de vrouw van Si Wanggui, maar de mensen in haar omgeving waren op hun hoede en zelfs bang om haar uit te nodigen. Ze had geen vrienden en iedereen had een oordeel over haar, over deze vrouw die in mijn ogen haar tijd ver vooruit was in het zo achtergebleven China.

Ik werd weer zwanger. De oude vrouw kwam erachter. (…) Ze vond dat ik kostte wat kost het kind moest baren. De vrouw van Si Wanggui redde me. Ik vertelde haar dat ik geen moeder wilde worden. “Goed, ik zal je helpen”, zei ze. Ik was al in de vierde maand. Ze kwam heel gauw bij ons op bezoek. Ze gaf me een zakje korrels die op koffiebonen leken en zei dat dat spul du heette.

Via deze vrouw, en een scala aan andere, herkenbare personages, maakt Ksenia het leven in het noorden van China waar ze terechtkwam, toegankelijk voor de westerse lezer. Geen enkele Chinaganger uit die tijd heeft het land en haar mensen zo kunnen zien als Ksenia Michajlovna.

Nadat ze uit gevangenschap weet te ontkomen, sluit Ksenia zich aan bij de Russische revolutie. Als ze in 1926 in Beijing woont komt ze Pilnjak tegen, die haar dagboek uiteindelijk via A. Rogozina, de zus van Vasili Rogozina, in handen krijgt.

Een stukje China in de Russische literatuur

Haar verhaal is nu toegankelijk gemaakt voor een Nederlandstalig publiek door Pegasus, specialist in Nederland op het gebied van Russische en andere Oost- en Midden-Europese talen en culturen. Pegasus heeft een literair fonds, waarin vooral de Russische literatuur uit de jaren 20 van de vorige eeuw centraal staat. Daar past de uitgave van Het lot van een Russische vrouw in China goed in. Het verhaal is gepubliceerd als Slavische Cachier 41, een serie uitgaven van minder bekende werken uit de Slavische literaturen.

De dagboeken van Ksenia Michajlova vertellen een bijzonder stukje Chinees-Russische geschiedenis uit het begin van de vorige eeuw vanuit een zeer persoonlijk, vrouwelijk perspectief. Haar levensverhaal verdient een groter publiek dan dat het waarschijnlijk zal vinden.