Het begon niet bij Deng Xiaoping

De opkomst van China als economische wereldmacht en internationaal handelsland valt in gangbare analyses samen met de openstelling van de Chinese markt (‘opening up’) onder Deng Xiaoping. Zijn pragmatisme kwam in de plaats van de ideologie van Mao Zedong en bood ruimte voor de fenomenale groei van de Chinese economie tot op de dag van vandaag. Het ‘socialisme met Chinese kenmerken’ kon zich ontwikkelen samen met een steeds hechtere integratie van China in de (kapitalistische) wereldeconomie.

In het hier besproken boek ontkent Kelly deze ontwikkeling niet, maar hij laat daarbij zien dat de wortels van deze integratie in de internationale handel beduidend ouder zijn. In een gedetailleerd historisch verslag van de periode tussen ongeveer 1945 en 1975, laat hij zien dat internationale handel van meet af aan op de agenda van Mao in zijn regering stond. Daarbij riep handel met ‘kapitalisten’ en ‘imperialisten’ weliswaar ideologische bezwaren op, maar vanaf de aanloop naar de Volksrepubliek tot aan het einde van het tijdperk van Mao speelde handel een belangrijke rol in de politieke en economische strategie van de nieuwe socialistische staat.

Hoewel de omvang van de buitenlandse handel vergeleken met de ontwikkeling sinds Deng verwaarloosbaar klein lijkt, is er in de periode onder Mao kennis vergaard over de internationale markten en de werking van het kapitalisme, en zijn instituties opgebouwd die de basis vormden van de inmiddels bekende ontwikkeling onder Deng Xiaoping en latere leiders.

De invalshoek van het boek is die van de internationale handel, niet van politieke strategieën en ideologie, al zijn die twee werelden maar beperkt te scheiden – zeker in China. Deze nadruk op de pragmatische kant van handel en economie heeft onder meer het gevolg dat Mao Zedong geen exclusieve hoofdrol speelt in het verhaal, maar vooral Zhou Enlai heel zichtbaar is, met zijn vermogen om pragmatische beslissingen en ideologisch gestuurde politiek met elkaar te verbinden.

Stapsgewijze integratie in de kapitalistische wereld

Auteur Jason M. Kelly

Het boek volgt een chronologische lijn: de hoofstukken geven elk een herkenbare periode in het tijdperk van China onder Mao weer, van de aanloop naar de Volksrepubliek in de jaren veertig tot met de Culturele Revolutie en de naweeën daarvan in de jaren zeventig. Voor veel lezers zullen die perioden waarschijnlijk bekend zijn, zoals de Grote Sprong Voorwaarts, toen een ondoordachte stalinistische blauwdruk tot grootscheepse ontregeling van de economie en tot hongersnoden leidde. Of de Culturele Revolutie, waarin een door Mao aangespoorde mobilisatie tegen bureaucratie en deskundigheid het land ontregelde.

Deze en andere ontwikkelingen komen inderdaad in het boek van Kelly aan de orde, maar het perspectief is anders dan in de meeste boeken over de geschiedenis van China. Het gaat Kelly niet primair om de interne politiek en het lot van de bevolking van China, maar om de gevolgen van de behandelde ontwikkelingen voor de handel met het buitenland en de plaats van China in de wereldeconomie.

Dit economische en commerciële perspectief is vaak verrassend. Juist verschillende negatieve ontwikkelingen lijken China steeds opnieuw in de armen van de (kapitalistische) wereldeconomie te drijven. Het embargo van China door de Verenigde Staten tijdens de Korea-oorlog, bijvoorbeeld, vormt een stimulans om de handel met landen in Europa en Azië verder te ontwikkelen. De voedseltekorten veroorzaakt door de Grote Sprong Voorwaarts dwingen China voedsel in andere landen te kopen en door export de daarvoor benodigde valuta te verkrijgen. De ideologische conflicten met de Sovjetunie (en daardoor met de communistische satellietstaten in Oost-Europa) als die het stalinisme achter zich laat, vergroot de handel met de kapitalistische wereld. De economische en politieke werkelijkheid dwingt het China van Mao steeds opnieuw om zich kennis en vaardigheden eigen te maken om te profiteren van de internationale handel, en zo de communistische staat verder te ontwikkelen.

Ideologie, handel en pragmatisme

De noodzaak om handel met ‘kapitalisten en imperialisten’ te ontwikkelen staat in de beschreven periode vaak op gespannen voet met de ideologie, waarin dit gelijk staat met samenwerken met de vijand. De geschiedenis die Kelly beschrijft, is daarom tevens een verslag van de manier waarop bureaucratie en politiek in het China van Mao de spanning tussen handel en ideologie hanteren en daar vaak pragmatische oplossingen voor vinden. Marxistisch-leninistische voorstellingen over de nakende ondergang van het kapitalisme helpen de handel met de imperialisten te ‘framen’ als een vorm van klassenstrijd; handel met verschillende kapitalistische landen kan worden gezien als een manier om landen tegen elkaar uit te spelen.

Doorlopend is er in de beschreven periode een spanning tussen ‘roodheid’ en ‘expertise’. In perioden zoals de Culturele Revolutie wint de politisering het van de deskundigheid. Op andere momenten krijgt de bureaucratie meer kans om deskundigheid te ontwikkelen op het gebied van de buitenlandse handel, om zo de effectiviteit van de buitenlandse handel van China te vergroten.

Het boek geeft een boeiend beeld van de manier waarop men in de gehele periode in staat is geweest om, ondanks de politisering en druk tot mobilisering van Mao, cumulatieve kennis op te bouwen over markten en handelspraktijken. Het lukte steeds weer om manieren van omgang met internationale markten te ontwikkelen, zonder voor het kapitalisme te zwichten. Dit pragmatisme bestond al, toen Deng Xiaoping de kans kreeg om de eigen weg van China in de wereldeconomie te ontwikkelen. Hij bouwde voort op wat onder Mao, en vaak ondanks Mao, was ontwikkeld. De rol van Zhou Enlai in deze ontwikkeling vormt een interessante rode draad in het boek.

Interessante en leesbare specialistische bijdrage

Jason M. Kelly vergroot een periode van ongeveer dertig jaar uit vanuit een specifieke invalshoek: de plaats van China in de internationale handel. Het is een heel leesbaar en plezierig geschreven specialistische publicatie met veel aandacht voor details. Als historicus blijft Kelly dicht bij de feiten en is hij terughoudend met interpretaties. Maar voor wie over de ontwikkeling van China als economische wereldmacht wil nadenken, biedt het boek veel interessant materiaal dat andere dan gebruikelijke interpretaties mogelijk maakt.

Market Maoists: the communist origins of China’s capitalist ascent, Jason M. Kelly, Harvard University Press mei 2021, hardcover €43,99, ook verkrijgbaar als e-book, ISBN 978067498697.