“Hoe leg ik in het Mandarijn uit wat ik in China doe?”, vroeg ik de directeur van het Chinese kantoor van de vrijwilligersorganisatie waar ik voor werkte. “Vrijwilliger in Mandarijn is zhì yuàn zhě”, was het antwoord. Ik keek hem vol afgrijzen aan. Ik had net een paar uur Chinese les achter de rug en kon de subtiele verschillen tussen ‘zhi’ en ‘zhe’ nog niet eens herkennen, laat staan de verschillende tonen in de uitspraak. Gelukkig had de directeur een beter idee. “Als ze je vragen wat je in China doet zeg je gewoon dat je een ‘Guó jì Léi Fēng’ bent, een ‘internationale Lei Feng.’ Hoewel de uitspraak hiervan makkelijker te onthouden was zei het me nog steeds niets. De directeur startte Baidu, de Chinese zoekmachine, en zocht een afbeelding van ‘Lei Feng’. Zodra het bekende beeld van de Chinese soldaat met het ronde gezicht en de berenmuts met openstaande flappen op het scherm verscheen herkende ik Lei.

De goede soldaat van Chairman Mao

Lei Feng was een Chinese soldaat die in 1962 op 21-jarige leeftijd een niet zo’n glorieuze dood stierf toen hij bij een ongeluk een telefoonpaal op zijn hoofd kreeg. Volgens de legende was zijn vader gedood door de Japanners en had zijn moeder zelfmoord gepleegd, waarna de communistische partij zich over hem had ontfermd. Lei zou vlijtig de werken van Mao Zedong hebben bestudeerd en zich in een leven van soberheid als soldaat in het Bevrijdingsleger volledig gewijd hebben aan het volk en de revolutie. De vele onzelfzuchtige daden die de staatspropaganda aan Feng toeschrijft, van het stoppen van de sokken van zijn medesoldaten tot het verzamelen van koeienmest voor de boeren, scheppen het beeld van een extreme goeddoener en een rolmodel voor het volk. ‘Leren van Lei Feng’ is een veelgehoorde kreet die in 1963 door Mao Zedong voor het eerst werd gebezigd en er is op vijf maart zelfs een speciale dag voor uitgeroepen. Het (waarschijnlijk grotendeels fictieve) dagboek van Feng werd gepubliceerd, er werden films over hem gemaakt en zijn brede glimlach is te vinden op een enorm aantal propagandaposters. Onderzoek heeft later aangetoond dat Lei twee jaar voor zijn dood al was uitgeroepen tot modelsoldaat terwijl veel van het beschikbare fotomateriaal pas daarna is gemaakt tijdens een georganiseerde fotosessie. Voor zijn dood was Lei dus al onderdeel van de propagandamachine en in 1959 en 1960 verschenen al fragmenten uit Lei’s dagboek in de krant Progress.

Lei’s comeback

Na de opstand op het Plein van de Hemelse Vrede maakte de Lei Feng-propaganda een sterke comeback, maar de geloofwaardigheid was toen al niet meer wat het geweest was. De partij gaf zich echter niet gewonnen en houdt Lei Feng na al die jaren nog springlevend. In 2006 verscheen er een internetspel over Lei Feng en in Fushun in de provincie Liaoning, waar Lei begraven ligt, is de Lei Feng Memorial Hall te vinden. Het lijkt erop, dat Lei’s afbeelding in de jaren van Xi Jinping vaker werd gepubliceerd dan in 2011 en 2012. Mogelijk is het rolmodel nieuw leven ingeblazen als tegenhanger van het veelvuldig bekritiseerde ‘morele vacuüm’ waar China, volgens sommigen door onbeteugeld materialisme, in terecht is gekomen. In China’s Millenials: The Want Generation beargumenteert Eric Fish dat de herleving van Lei Feng het directe gevolg is van de discussie over moreel verval die ontstond nadat een tweejarig meisje werd overreden en door 18 mensen werd genegeerd.

In 2012 kondigde China’s toezichthouder op de uitgeverijsector aan, dat er 132 soorten Lei Feng-gerelateerde publicaties uitgegeven zouden worden. In 2013 was het 50 jaar geleden dat Mao Zedong het volk opriep te leren van zijn favoriete soldaat en werd in Changsha, Hunan een 30 meter hoog beeld van Lei Feng’s hoofd onthuld. In hetzelfde jaar kwamen er ook maar liefst drie films over Lei uit (Youthful Days, The Sweet Smile en Lei Feng in 1959), maar deze werden, ondanks bevelen van de overheid aan de bioscopen om de films volop te promoten, vrijwel volledig genegeerd door bioscoopbezoekers. De herdenking van Lei’s dood ging, in een tijd dat dit nog mogelijk was op het Chinese internet, vooral gepaard met veel cynisme, waarbij veel netizens aangaven dat de corrupte overheid zelf maar eens van Lei Feng zou moeten leren.

Onder Xi Jinping is deze discussie verstomd en is er een nieuwe impuls gegeven aan het imago van Lei. Zo is er de Micro Lei Feng smartphone-app en een nieuwe generatie propagandaposters waarop Lei naast Xi Jinping verschijnt. Xi’s steun voor de nationale held werd in 2014 nog eens benadrukt toen hij de vrijwilligers in het land opriep te leren van Lei. In 2014 kwam CNTV zelfs met een Engelstalige website met informatie over de volksheld en in juli 2015 werd er een tijdschrift gelanceerd met maandelijkse verhalen over mensen die goede daden verrichten. Het kon ook niet anders dan dat het tijdschrift de naam ‘Lei Feng’ meekreeg. Het doel? Het beschermen van Lei’s imago en het promoten van onzelfzuchtigheid.

Lei Feng op posters, in de metro en bus en op taxi’s (foto’s Ed Sander 2012 & 2017).

Handen af van Lei

De partij lijkt allesbehalve gecharmeerd van spot jegens Lei Feng en pogingen om zijn authenticiteit ter discussie te stellen. In 2013 werden vier Weibo-gebruikers zelfs gearresteerd voor een lastercampagne tegen het imago van Lei Feng. In de geruchten die het viertal verspreidde deden ze het voorkomen dat Feng zijn luxe kledij en schoeisel nooit gekocht kon hebben van zijn magere loontje als soldaat en dus wel corrupt moest zijn geweest. Anderhalf jaar later, in 2015, was het weer raak. In de vroege jaren ’80 schreef journalist Li Zhurun een artikel waarin hij beweerde dat Amerikaanse studenten aan de militaire academie van West Point Lei Feng als voorbeeld namen en een standbeeld voor hem hadden opgericht. Li had, zoals In China wel vaker gebeurt, een Amerikaanse 1-aprilgrap voor waar aangezien. Hij bood in 2015 op het Chinese microblog Weibo zijn excuses aan, wat op het Chinese internet tot hevige discussies over de echtheid van Lei leidde. Een militaire krant, de PLA Daily, kwam vervolgens met ‘bewijs’ voor de populariteit van Lei in de vorm van een uitvergroting van een foto van een lokaal op West Point waarop tussen andere China gerelateerde items een Lei Feng-poster te zien was.

Dergelijke discussies werden door de overheid al snel afgedaan als onderdeel van een ‘culturele koude oorlog’ van het westen tegen China. Dat spottende opmerkingen van buitenlanders over het nationale icoon niet op prijs worden gesteld bleek ook toen het 100.000 volgers sterke Weibo-account van de Duitse online satiricus Christoph Rehage werd gesloten, nadat hij zich had laten ontvallen dat Mulan en Lei Feng samen een fantastische baby gehad zouden hebben.

De vraag waar we mee blijven zitten is of Lei Feng ooit echt bestaan heeft in de vorm waarin de partij hem beschrijft. Zelfs Chinese geleerden zijn het er niet over eens. De Amerikaanse journalist Evan Osnos omschrijft Lei misschien nog wel het beste als de ‘yeti van de Chinese communistische geschiedenis’; een wezen dat veel besproken is en zo nu en dan gefotografeerd, maar waarvan niemand zeker weet of hij echt bestaan heeft. Man of mythe? Waarschijnlijk een beetje van beiden. Voor mij in ieder geval twijfelachtig genoeg om me toch maar op de juiste uitspraak van zhì yuàn zhě te concentreren.

Politiek cartoonist Rebel Pepper’s geeft, geïnspireerd door Finding Nemo, z’n mening over Lei Feng.