Modernisering en afscheid van Mao?

In het begin van met millennium dachten velen van ons dat Mao Zedong definitief verleden tijd was. China was op weg naar een (westerse) markteconomie met bijpassend politiek systeem. Maar dat is anders gelopen. China is onder leiding van Xi Jinping op weg naar een eigen invulling van moderniteit, waarin het glorieuze verleden, inclusief Mao, een belangrijke rol vervult.

Jude Blanchette laat zien dat de ideologie van Mao Zedong na diens dood nooit weg is geweest en al vrij snel daarna in verschillende gedaanten  is herleefd. Sinds Deng Xiaoping heeft het maoïsme heeft op diverse momenten invloed gehad op de ideologie van de Partijstaat. Steeds heeft China geworsteld met vragen over de invulling van modernisering op een manier die past bij de marxistisch-leninistische Partijstaat. In het boek van Blanchette komt daarbij vooral de doorlopende spanning aan de orde tussen door het Westen beïnvloed liberalisme en linkse, vooral neo-maoïstische en vaak anti-westerse ideeën.  Groepen die zich op Mao beroepen, zijn voor de machthebbers moeilijk te negeren; Mao blijft immers de grondlegger van de Volksrepubliek; de rol van de Partij berust op de legitimiteit van zijn denkbeelden.

Deng Xiaoping moest balanceren tussen zijn eigen liberaliseringsagenda en de ideologische machtsbasis van de Partij. Rond 1980 formuleerde men in de Partij een compromis: de positieve betekenis van Mao werd bevestigd, maar misstappen (de ‘grote sprong voorwaarts’ en de Culturele Revolutie) werden evenzeer benoemd.

Auteur Jude Blanchette

De gebeurtenissen van 1989 (Tian’anmen) lieten zien hoe ver je van het marxisme mocht afwijken. Deng’s leer van het ‘Socialisme met Chinese kenmerken’ definieerde de betekenis van de erfenis van Mao. Blanchette laat in zijn verhaal zien hoe wankel dit compromis in de praktijk was. De herstructurering van bedrijven bracht bijvoorbeeld veel onzekerheid met zich mee en onvrede over het liberale beleid. In de overgang naar Jiang Zemin (92-93) ontstond er veel strijd over de juiste ideologische richting voor China.

Liberalisering, ideologisch vacuüm en internet

Het ideologisch vacuüm in deze tijd bood ruimte aan een opkomende beweging de zich Nieuw Links noemde. Men zocht naar alternatieve vormen van modernisering, terwijl China met zijn toetreding tot de WTO onderdeel van het mondiale kapitalisme werd. Inmiddels had Jiang Zemin het lidmaatschap van de Partij verbreed: ook ondernemers konden lid worden. Voor linkse groepen was dit verraad aan het socialisme. Hun invloed was echter rond het jaar 2000 niet groot.

De komst van het internet  bood daarentegen nieuwe mogelijkheden. Blanchette beschrijft in detail de websites, sleutelfiguren en debatten op internet in die tijd, die ook binnen de censuur vaak mogelijk waren. Ongelijkheid, corruptie en milieuproblemen kregen aandacht op de linkse websites die in deze periode werden opgericht. De bekendste daarvan was Utopia (wūyǒuzhīxiāng), geopend in 2003. Anders dan bij het eerdere Nieuw Links was er bij de neo-Maoïsten rond Utopia sprake van nostalgie naar Mao en populistisch nationalisme.

Ongelukkig China en maoïstische experimenten

Rond 2010 leek het neo-maoïsme in de lift te zitten. Het boek besteedt veel aandacht aan het succesvolle boek Unhappy China (Zhōngguó bù gāoxìng) dat in 2009 vanuit deze hoek werd gepubliceerd, geschreven door Song Qiang, Huang Jisu, Song Xiaojun, Wang Xiaodong en Liu Yang.

Hierin werd Chna opgeroepen om zich aan westerse invloeden te onttrekken en het zelf zijn invloed te laten gelden. Dit populistische boek maakte de autoriteiten zenuwachtig, maar het werd gedoogd.

Blanchette bespreekt Bo Xilai, partijsecretaris in Chongqing vanaf 2007, als belangrijk steunpunt voor de linkse beweging. Bo gaf aandacht aan de belangen van migranten, boeren en arbeiders die in de ontwikkeling van China verliezers dreigden te worden. Linkse intellectuelen steunden zijn plannen en sommigen zagen hem al als opvolger van Hu Jintao. Zijn harde aanpak van de misdaad gaf hem krediet bij zijn achterban maar vervulde verdedigers van mensenrechten met afschuw. Het leek een nieuwe Culturele Revolutie. Bo liep vast in de ideologische strijd met de partijleiding en zijn carrière eindigde zoals bekend in de gevangenis. Het leek er dus op dat het neo-maoïsme in China ten einde was, toen Xi Jinping in 2013 aan de macht kwam.

Glorieuze geschiedenis in dienst van de Partijstaat

Met Xi Jinping kregen ideeën van Mao toch weer meer ruimte. De hervormingen van Xi herstelden het primaat van de Partij, versterkten partijdiscipline en –organisatie. Hij legde de nadruk op de ‘glorieuze geschiedenis’ van China en maakte geen verschil tussen de tijd van Mao en daarna. De geschiedenis werd grondig herschreven, inclusief de perioden die eerder als vergissingen van Mao waren aangeduid. Kritiek op Mao werd onmogelijk, kritische intellectuelen kregen geen ruimte meer. Dit alles was onderdeel van Xi’s strijd tegen het ‘historisch nihilisme’.

Officieel was China dus weer een ‘rode natie’, maar hadden hiermee de neo-Maoïsten de ruimte gekregen? Niet echt. Ideologisch was Xi weliswaar weer terug bij de maoïstische bron, maar voor het activisme van de neo-Maoïsten was weinig ruimte. Wanneer linkse groepen bepaalde rode lijnen overschrijden, treden de autoriteiten hard op. Xi Jinping lijkt het linkse activisme hebben gecoöpteerd waar hij het kon gebruiken, maar zal het bestrijden waar het de orde ondermijnt.

Politieke page-turner die vragen oproept

Blanchette schreef een boeiend boek, dat leest als een detective. Met tientallen personages in intrigerende plots vraag je je steeds af hoe activisten en autoriteiten het spel zullen spelen, en met welk gevolg. Zo is het gewoon een spannend boek. Je ziet hoe onder de oppervlakte van de officiële politiek steeds discussies plaatsvinden tussen verschillende politieke stromingen. De (neo-)maoïstische stroom blijkt een constante onderstroom, vaak verborgen, soms aan de oppervlakte.

Het boek roept ook vragen op, allereerst over de auteur en zijn werkwijze. Hoe heeft hij zijn data verzameld en waar, hoe koos hij zijn gesprekspartners? Dit blijft nogal onduidelijk. Een belangrijke vraag die ook blijft hangen is, hoe groot nu eigenlijk de neo-maoïstische en verwante bewegingen zijn in termen van aanhang. Gaat het boek vooral over een ideologische discussie binnen een kleine politieke elite of gaat het om een beweging met een bredere betekenis?

China’s New Red Guards: the return of radicalism and the rebirth of Mao Zedong, Jude Blanchette, Oxford University Press juni 2019, hardcover €19,99, ISBN: 9780190605841.