China en Rusland: officieel discours en complex spel

Analyse van Chinees en Russisch discours

Wat betekenen de uitingen van vriendschap, samenwerking en gemeenschappelijke perspectieven op de Euraziatische ruimte van Rusland en China voor Europa, voor de wereld? Ontstaat er een krachtig antiwesters blok, komt Rusland steeds meer in de greep van China of gaat het om meer ad-hoc samenwerking van de landen die onder Xi en Poetin hun eigen koers varen?

Het boek van de Letse sinoloog Bērziņa-Čerenkova biedt een bijdrage aan het verhelderen van dergelijke vragen. Het geeft een analyse van het officiële beleid van beide landen ten opzichte van elkaar en hun samenwerking in de wereld, op basis van openbaar toegankelijke bronnen. De auteur, die zowel het Mandarijn als het Russisch beheerst, biedt daarmee een boeiende inkijk in het discours dat beide landen uitdragen, deels bedoeld voor de internationale politiek en pers, deels gericht op de eigen bevolking.

Schriftelijke bronnen zijn aangevuld met interviews, waarin betrokkenen de context van de boodschappen konden toelichten. Op deze manier toont het boek niet alleen de hoofdlijnen van het discours dat de relatie tussen de grootmachten inkadert, maar ook de onderliggende dubbelzinnigheden van de praktijk die ermee wordt gerechtvaardigd of verhuld. Dit wordt in het boek concreet gemaakt in een aantal casussen, zoals samenwerking en rivaliteit in het gebied van de Noordpool, de historisch beladen relatie van de landen waar het gaat on Centraal Azië en om Vietnam. De rol van India en derde belangrijke (economische en militaire) macht op het Euraziatische continent komt uitgebreid aan de orde, terwijl de Verenigde Staten steeds op de achtergrond als machtsfactor aanwezig zijn. Een apart hoofdstuk is gewijd aan de COVID-crisis, waarin beide landen naar buiten een meer gecoördineerd optreden projecteerden dan waartoe zij feitelijk in staat waren.

Verhalen van vriendschap, innovatie en Eurazië

Auteur Una Aleksandra Bērziņa-Čerenkova

Het discours dat vanuit de politieke leiding van Rusland en China wordt geprojecteerd, levert de beelden waarop internationale politiek en pers, maar ook de eigen bevolking reageert. Daarbij benadrukt Bērziņa-Čerenkova dat de bevolkingen van de betreffende autoritair geregeerde landen nauwelijks informatie met elkaar delen. De leiders kunnen daardoor hun boodschappen gericht op de eigen bevolking zonder veel problemen laten afwijken van wat zij aan de internationale gemeenschap willen communiceren. Deze boodschappen deelt de auteur in een drietal belangrijke ‘narratieven’ in:

Het verhaal van de vriendschap tussen de twee volkeren en het opbouwen van onderling vertrouwen;
Het verhaal van de innovatie vooral in Rusland, dat zich door de samenwerking met China kan ontworstelen aan de rol van grondstoffenleverancier (gas, olie, delfstoffen);
Het verhaal van de Euraziatische connectiviteit, waarin het Chinese perspectief op de Nieuwe Zijderoutes en de Russische samenwerking in de Euraziatische Economische Unie discursief met elkaar worden verbonden.

Het boek laat voor elk van deze drie narratieven zien, vooral ook in de gedetailleerde casestudies, hoe zij verbonden worden met een feitelijk spel, waarin verschillende intenties en perspectieven een rol spelen, veelal verbonden met historische patronen waaruit men zich niet gemakkelijk kan losmaken.

Retoriek en realiteit in de relatie Rusland-China

Het is hier niet de plaats om een samenvatting te geven van het boek van Bērziņa-Čerenkova – als dat al zou kunnen. Ik moet volstaan met een typering van haar bijdrage en de betekenis ervan voor wie China en Rusland wil begrijpen.

Het boek neemt zijn vertrekpunt in de retorische formuleringen die van beide kanten worden gebruikt, of het nu gaat om het bevorderen van innovatie, samenwerking in de ruimtevaart of de (militaire en economische) ontwikkeling van het noordpoolgebied. Maar het blijft niet op dit niveau hangen en daalt laag voor laag af naar de werkelijkheden die zich onder deze laag van woorden bevinden, zoals de operationele en organisatorische uitdagingen in het bestrijden van COVID-19, de historisch gegroeide verhoudingen rond Vietnam of de historische trauma’s van China uit ‘de eeuw van vernedering’, waaraan ook Rusland bijdroeg.

Uit het boek komt een beeld naar voren van China en Rusland die elkaar op concrete punten weten te vinden, maar er daarbij tevens op bedacht zijn om niet te sterk van elkaar afhankelijk te worden. De rol van derde landen, zoals met name India, is daarbij belangrijk. Ook al benadrukken beide landen, zeker in hun officiële discours, dat zij verbonden worden door hun afkeer van het ‘Westen’, toch komt uit de analyse van deze onderzoeker steeds naar voren dat zij zich niet tot een solide blok verenigen; zij proberen hun handen vrij te houden en waar nodig passeren ze elkaar bewust. Dit is een subtiel en complex spel dat zich niet in de retoriek van Poetin of Xi laat vangen.

Aanbevolen, maar niet eenvoudig

Aan wie onder de oppervlakte van het officiële discours op zoek wil gaan naar de dynamiek van de Chinees-Russische verhoudingen, zou ik dit boek zeker willen aanraden. Zeker wie zich vanuit een internationaal-politiek of militair gezichtspunt met Rusland en China bezighoudt, zal er veel nuttigs in vinden.

Het boek is zeer informatiedicht en ook door de veelvuldige letterlijke (vertaalde) citaten uit rapporten en nota’s niet gemakkelijk te lezen. Daarbij komt dat de auteur zelf een vrij stug academisch Engels schrijft, dat niet echt tot lezen uitnodigt. Maar het gepresenteerde perspectief en de vanuit het Chinees en Russisch vertaalde informatie rechtvaardigen een extra inspanning van de lezer.

De relatie tussen Rusland en China is door de Russische invasie in Oekraïne uiterst actueel geworden. Daarom leest onze vaste recensent Huibert de Man een aantal publicaties over de driehoek China-Rusland-West-Europa. Lees ook de eerste twee recensie in deze korte serie: Rusland, China en Europa: een Russische visie en Rusland, China en Europa: China en de Aziatische ambities van Rusland.