Simpele en gepolariseerde verhalen

Over de rol van China in Afrika bestaan sterk vereenvoudigde en gepolariseerde verhalen. Zo is er het verhaal in de westerse pers over China, dat zijn autoritaire systeem zou exporteren naar Afrikaanse landen, als onderdeel van pogingen om de wereldorde naar zijn hand te zetten. Daartegenover staat een positief beeld van China als partner van ontwikkelingslanden, die meer dan het Westen landen ondersteunt in hun eigen ontwikkeling en rekening houdt met het feitelijke stadium waarin deze landen zich bevinden.

Dergelijke beelden bestaan ook ten aanzien van het Afrikaanse Internet en de rol die China daarin speelt. Sommigen zien China, dat (samen met Iran) zelf het meest gesloten en door de staat gecontroleerde internet van de wereld heeft, als drijvende kracht achter de toenemende controle van Afrikaanse staten op de infrastructuur van digitale informatie en communicatie. De droom van het Internet als broedplaats van liberale democratie en ‘civil society’ uit de begintijd van de introductie van internet in Afrika, wordt hiermee verstoord.

Maar anderen benadrukken dat China, vanuit zijn principe van soevereiniteit van staten zich verre houdt van het propageren van het eigen politieke model en vooral levert wat landen nodig vinden. Anders dan de door het Westen gedomineerde internationale organisaties stelt China geen politieke of morele voorwaarden aan assistentie en dat geldt ook voor bijdragen op het gebied van de digitale infrastructuur en media.

Lokale dynamiek in vier Afrikaanse landen

Auteur Iginio Gagliardone

Maar hoe zit het nu echt? Daarover gaat dit boek van de Zuid-Afrikaans onderzoeker Gagliardone, die met gedetailleerd empirisch onderzoek door de simplistische verhalen over de rol van China wil heen prikken. Wat er in Afrikaanse landen rond de informatiesamenleving gebeurt, is het resultaat van de interactie tussen de technische mogelijkheden, de belangen en invloed van verschillende (lokale en internationale) actoren en de zich ontwikkelende discoursen rondom informatie en samenleving. Afrika is geen passieve ontvanger van buitenlandse invloeden, maar lokaal gebruiken betrokkenen de mogelijkheden die voorhanden zijn.

Laten zien hoe dat gaat, is de kern van het boek waarin de auteur vier heel verschillende landen laat zien met een goed ontwikkelde digitale infrastructuur en met uiteenlopende betrokkenheid van China. Ook zijn het landen die zich economisch snel ontwikkelen. Het gaat om twee democratische staten, Kenia en Ghana, en twee autoritair geleide staten, Ethiopië en Rwanda.

Uit zijn gedetailleerde en op veel feitenmateriaal (interviews, documenten) gebaseerde analyse blijkt dat er geen directe samenhang is tussen de mate van vrijheid op het internet en de betrokkenheid van China. In Rwanda, bijvoorbeeld, waar de Chinese betrokkenheid van China in de digitale infrastructuur beperkt is, lijkt de situatie van het Internet sterk op die van China. Andersom heeft Kenia, waar China veel van zijn media-operaties concentreert, nog steeds een relatief pluralistisch internet en een actieve ‘civil society’.

Wel minder vrijheid maar geen Chinese blauwdruk

Een invloed van China vanuit een herkenbare blauwdruk is er dus niet. Wel helpt China de staatsinvloed in landen te versterken, omdat China bij voorkeur deals met staten sluit eerder dan met private partijen. Het multi-stakeholder-model van de internationale organisaties wordt daarmee verzwakt ten gunste van staatsmacht. Ook in democratische staten zoals Kenia en Ghana neemt die macht van de staat, ook over het Internet, toe, maar dat staat grotendeels los van China.

De angst voor terrorisme en het gebruik van het Internet door vijandige groepen, neemt in alle landen sinds 9-11 toe, vooral ook onder druk van de Verenigde Staten. Gagliardone laat heel precies zien hoe deze ‘securitization’ van het Internet onder internationale druk overal toeneemt. Nationale leiders gebruiken die om controle aan te scherpen, vrijheden te beperken. De hypocrisie van het Westen, dat internetvrijheid zegt te bevorderen maar feitelijk aan beperking daarvan meewerkt, is gemakkelijk uit te buiten door leiders die hun macht willen vergroten.

Er is dus zeker een tendens in de richting van een minder vrij internet in Afrika, maar China is daar niet de belangrijkste oorzaak van. China beweegt mee met wat er in Afrika en daarbuiten gebeurt en sluit aan bij de feitelijke politieke dynamiek. Je zou daarin een hedendaags Daoïsme kunnen zien, waar het bewegen in de stroom, eerder dan het realiseren van plannen, de beste strategie is. Gagliardone vermijdt als serieus empirisch onderzoeker zulke speculaties echter. Wel ziet hij invloed van marxistisch denken, met zijn nadruk op de materiële ‘onderbouw’ in het denken over maatschappelijke ontwikkeling.

Door het in het Westen populaire beeld van China als oorzaak van autoritaire tendensen in Afrika af te serveren, moet de auteur aan het eind van zijn boek zijn probleem herformuleren. Voor wie in een vrij internet als bestanddeel van een open samenleving geïnteresseerd is, moet de gepolariseerde discussie tussen Oost en West terzijde leggen. China en de VS spelen beiden een rol in het einde van het vrije Internet. De auteur doet daarom aan het eind van het boek een oproep aan Afrikanen om een discussie te voeren over de toekomst van het Internet, buiten de simplistische beelden die de discussie nog vaak overheersen.

Stap uit het beeld van Oost en West

Voor wie de rol van China in de wereld wil begrijpen biedt dit beknopte boek een nuttig uitgangspunt: maak er geen discussie van tussen het vrije Westen en het onvrije China, maar probeer vooral te begrijpen wat er lokaal in landen gebeurt en hoe actoren daar de dynamiek gebruiken van de wereld om hen heen.

Ik denk dat we ook in het begrijpen van de feitelijke ontwikkelingen rond de Nieuwe Zijderoutes (zie eerdere boekbesprekingen) veel aan deze denkwijze hebben. Deze manier van denken vind ik de belangrijkste bijdrage voor algemeen in China geïnteresseerden. Ik kan het boek dus aanbevelen aan een brede doelgroep, naast aan wie specifiek inzicht zoekt in de ontwikkeling van het Internet.

Echt vlot is het boek niet geschreven; nogal onhandig en ingewikkeld academisch Engels kan de lezer hier en daar in de weg zitten. Door de nadruk op detail komt de grote lijn van het betoog niet overal goed uit de verf. Toch biedt het een meer dan geslaagde poging om een op feiten gebaseerd beeld neer te zetten buiten gangbare clichés.

China, Africa and the Future of the Internet, Iginio Gagliardone, ZED Books juni 2019, paperback €25,99, ISBN 9781783605224.