Europees optimisme in een veranderende wereldorde

Rob de Wijk beschreef in zijn vorige boek (eerder gerecenseerd op China2025.nl) hoe de opkomst van China als wereldmacht en de zelfdestructieve tendensen van het Amerikaanse leiderschap een geopolitiek vacuüm creëerden, waarin Europa in toenemende mate alleen kwam te staan. Niet alleen wordt Europa een object van Chinese beïnvloeding, ook geeft deze situatie ruimte aan het relatief zwakke Rusland om ontregelende acties te ondernemen ten koste van de liberale politieke orde. Dat vraagt van Europa dat het geopolitiek durft te denken en te handelen, zoals De Wijk ik zijn vorige boek schreef:

‘Als de Verenigde Staten niet meer in staat of bereid zijn te leiden, moet Europa, precies zoals Juncker zei, het heft in eigen hand nemen’ (De Wijk, 2019, pag. 340)

Hij merkte daar toen al bij op dat Frankrijk en Duitsland het leiderschap op zich namen, Frankrijk het politieke en Duitsland het economische. Op dit vraagstuk, hoe Europa zich in de nieuwe door machtig China en terugtrekkende Verenigde Staten bepaalde wereldorde staande kan houden, is het thema van het nieuwe boek, dat veel overlap vertoont met het vorige, maar optimistischer is over de kracht van Europa.

De titel van het boek, die kennelijk appelleert aan een gevoel van bedreiging bij de geopolitiek geïnteresseerde lezer, is pessimistischer dan wat De Wijk wil laten zien. Wij zijn kennelijk in Europa steeds beter in staat de Chinese invloed en de Russische ontregeling in te dammen en laten ons minder dan verwacht uit elkaar spelen. De noodzaak om de eigen macht te ontwikkelen (economisch, politiek en militair) geldt onverminderd, ook na de vervanging van de destructieve Trump door een meer gematigde Biden. De oude wereldorde komt volgens De Wijk niet terug.

Een geopolitieke kijk op China: het gaat om macht

Auteur Rob de Wijk

Wie het vorige boek heeft gelezen, zal in de opvattingen over de opkomst van de wereldmacht China en de manier waarop het zijn positie in de wereld versterkt, weinig nieuws vinden. De Wijk, zelf geen China-deskundige maar een specialist op het gebied van internationale relaties, baseert zich op bestaande analyses van de opkomst van China en eigen observaties. Voor hem is het machtsstreven van China niet bijzonder: als realist in internationale relaties verwacht hij van een opkomende grootmacht geen ander gedrag.

Zoals ooit andere wereldleiders, zoals Groot-Brittannië en later de Verenigde Staten, probeert het de internationale orde in lijn te brengen met de eigen belangen. Dat het ook internationale instituties, zoals de Verenigde naties of de Wereldhandelsorganisatie (WTO) gebruikt om eigen belangen en doelen te dienen, mag ons dus niet verbazen. De gedachte dat lidmaatschap daarvan China gaandeweg in ‘onze’ orde, de combinatie van economisch liberalisme en democratie zou brengen, was naïef, liet De Wijk in zijn eerdere boek al zien. China heeft een andere kijk op de wereld, andere waarden en zal de ‘wereldorde met Chinese kenmerken’ in overeenstemming daarmee vormen.

De manier waarop dit gebeurt komt in het laatste boek opnieuw aan de orde in het derde hoofdstuk (‘De Drakenkop’). De ‘nieuwe zijderoutes’ (BRI, Belt and Road Initiative) worden beschreven als geopolitiek project, waarin handelsbelangen, politieke beïnvloeding en militaire strategie naadloos op elkaar aansluiten. De inspanningen om technologische wereldleider te worden en standaarden te bepalen in cruciale technologieën zoals machine learning en 5-G netwerken, plaatst De Wijk eveneens in een geopolitiek perspectief.

Europa: kwetsbaar maar weerbaar

De kwetsbaarheid van Europa in deze veranderende wereldorde stond in het vorige boek centraal en komt opnieuw aan de orde. Hoe in de veranderde verhoudingen een economisch en technologisch zwak land Europa ontregelt, beschrijft een hoofdstuk over het Rusland van Poetin. De verzwakking van het Atlantische bondgenootschap onder Trump heeft de noodzaak vergroot voor Europa om de kracht te ontwikkelen om actieve wereldpolitiek te bedrijven: ‘Weltpolitikfähigkeit’. De kwetsbaarheid van Europa is goed zichtbaar aan de oostflank van Europa, met name in de westelijke Balkan, waar Chinese invloed en Russische ontregeling risico’s voor Europa creëren.

Als je dit allemaal zo leest, zou je het gevoel krijgen dat Europa in de geopolitieke maalstroom ten onder gaat. Maar dit is niet de conclusie van De Wijk, die hiermee een veel optimistischer toon aanslaat dan in zijn eerdere boek. Hij citeert met instemming Jean Monnet, die voorspelde dat de Europese Unie door crises gevormd zou worden. De bedreigingen waar Europa aan bloot wordt gesteld – de Chinese assertiviteit, de Russische ontregeling, de verzwakking van het Atlantische bondgenootschap en in het afgelopen jaar de Covid-19 crisis – hebben Europa zichtbaar versterkt. De op wederkerigheid en regels gebaseerde orde van Europa vormt een schild tegen opportunisme en transactionele politiek van China en ontregeling door Rusland. Ook de Brexit heeft laten zien dat met het regelgeleide Europa niet te sollen valt.

Optimisme of wensdenken?

Het optimisme in dit boek vond ik verrassend. Er worden immers voldoende zaken behandeld die minder rooskleurig zijn, zoals de rol van rechts-populistische partijen, al dan niet gesteund door Rusland, de conservatieve nationalistische tendensen in Midden- en Oost-Europa en de problemen om tot een gemeenschappelijke industriepolitiek te komen. Maar De Wijk toont ook duidelijk hoe Europa in staat is ook China aan zijn regels en standaarden te houden. Tevens laat hij goed zien dat men ook in Oost-Europa vaak eieren voor zijn geld kiest en uiteindelijk meer op de zekerheid van Brussel dan op het opportunisme van Beijing en Moskou vertrouwt.

Toch lijken deze voorbeelden vooral over de defensieve kracht van Brussel te gaan, eerder dan over het vermogen om de wereld (offensief) vorm te geven. Voor De Wijk ligt economische en technologische superioriteit steeds aan de basis van geopolitieke macht: wie de nieuwe technologie beheerst, verovert de wereld. Vreemd genoeg geeft hij dit thema weinig aandacht als het om Europa gaat. Gaan wij de technologische wedloop winnen? Dit lijkt wensdenken.

De Wijk gelooft in een liberaal Europa. De antiliberale tendensen ziet hij goed, en toch gelooft hij in de liberale democratie als een wezenskenmerk van ons werelddeel. Ondemocratische en autoritaire landen als China vormen het tegendeel. Zo deelt hij de wereld in tweeën. Voor wie in de complexe werkelijkheid van zowel China als Europa geïnteresseerd is, met de nuances, dubbelzinnigheden en paradoxen daarin, is dit beeld onbevredigend. Uit de veelheid van interessante feiten destilleert de auteur meer duidelijkheid dan de complexe werkelijkheid recht doet, ben ik bang.

Wie vooral in China geïnteresseerd is, ziet in het boek het beeld dat we al uit zijn vorige boek kennen. Over de Europese reactie op het oprukkende China bevat het opnieuw vlot geschreven en goed leesbare boek een schat aan nieuwe feiten en prikkelende analyses, die ondanks een zekere eenzijdigheid de aandacht verdienen van wie in onze (Europese) toekomst geïnteresseerd is.

De slag om Europa: Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen, Rob de Wijk, Uitgeverij Balans maart 2021, 368 pag., paperback €26,99, ook verkrijgbaar als e-book, ISBN 978 94 638 2125 4.