Een overzicht met oog voor verschillen

Ben je geïnteresseerd in het Chinese denken, maar niet tevreden met gangbare vereenvoudigde beelden van de Chinese beschaving (bijv. als ‘confucianistisch’), dan biedt het boek van Sterckx een hanteerbaar overzicht van de klassieke basis ervan met oog voor verschillende stromingen. Ook voor wie al enigszins vertrouwd is met klassieke teksten, zoals de Analecten (Confucius) of de Dao De Jing (Laozi), biedt het boek een ruimer kader om de betreffende teksten te plaatsen.

Sinoloog Roel Sterckx laat de lezer binnen een paar honderd pagina’s kennismaken met tientallen originele teksten, via goed gekozen citaten (waaronder ook vrij bekende), parafrases en commentaren. In elegant en nooit ingewikkeld Engels laat hij de lezer kennis maken met uiteenlopende manieren van denken die tot op heden van invloed zijn op het Chinese denken.

De eerste twee hoofdstukken bieden noodzakelijke achtergronden: een overzicht van de betreffende geschiedenis van China en een aantal veel voorkomende begrippen en denkwijzen, zoals dào (de weg, niet alleen bij Daoïsten), hé (harmonie), yin en yang, tiān (hemel) en het moeilijk vertaalbare qì. Ook worden kenmerken van de taal behandeld waarin de teksten geschreven en overgeleverd zijn: het klassiek Chinees.

Zeven thema’s, uiteenlopende denkwijzen

De overige zeven hoofdstukken zijn thematisch. Per onderwerp – zoals ‘de kunst van het regeren’, ‘de omgang van geesten en voorouders’ of ‘de kookkunst’ – komen steeds de gedachten van uiteenlopende denkers aan de orde.

Auteur Roel Sterckx
Foto © David L. Vajda

Bij elk onderwerp komen we de denkbeelden tegen die aan Confucius worden toegeschreven, met zijn nadruk op matiging, ritueel, harmonieuze verhoudingen en respect voor hiërarchie. Ook latere denkers in zijn school, met name Mencius en Xunzi, met hun verschillende opvattingen over de menselijke natuur, zien we bij elk onderwerp terug, of het nu gaat om het besturen van de staat of relaties tussen familieleden.

Als contrapunt ten opzichte van de confuciaanse nadruk op rollen, rituelen en relaties laat de auteur steeds fragmenten zien uit werken van de op proces en verandering gerichte Daoïsten, niet alleen uit de poëtische teksten van de Dao De Jing, maar ook uit het vaak absurd aandoende en zelfs humoristische werk van Zhuangzi. En de hardvochtige leer van legalisten (Shang Yang en Han Feizi), die orde door straf als thema hadden, komt ook bij vele onderwerpen terug, net als het militaire denken uit de Kunst van het Oorlogvoeren van Sunzi. En naast deze genoemde denkers komen meer wijzen aan het woord via citaten uit totaal meer dan vijftig klassieke teksten.

Kennis die werkt en beeldende taal

Het aardige van deze presentatie is dat de lezer zo gaandeweg verschillende denkstijlen en redeneerwijzen leert herkennen die tot het veelvormige culturele erfgoed van China behoren. Het is geen droge inleiding tot de Chinese filosofie. Het wordt overigens meteen duidelijk dat het klassieke denken weinig gemeen heeft met wat we in de Europese traditie filosofie noemen. Abstracte vraagstukken, kenmerkend voor de westerse filosofie sinds Plato en Aristoteles, zoals de aard van de werkelijkheid en de fundering van onze kennis daarover komen in de klassieke periode nauwelijks aan de orde. Het gaat om in hoge mate pragmatisch denken: hoe kunnen we succesvol leven, hoe moet ik mijn vader en broer behandelen, hoe moet de staat bestuurd worden, hoe blijf ik gezond en wat kan ik doen om de oorlog te winnen?

De taal van de Chinese wijzen is minder op logische argumentatie gericht dan in de westerse filosofie. Metaforen, analogieën en anekdotes worden gebruikt om de boodschap over te brengen, eerder dan het strakke bewijs. Veel teksten hebben poëtische kwaliteiten. Het gebruik van classificaties en en tweedelingen (zoals yin en yang) leidt tot een zogenaamde ‘correlatieve’ denkstijl, waar verwantschappen en tegenstellingen tussen begrippen beelden produceren ten behoeve van een productieve omgang met de werkelijkheid.

Deugd, harmonie en politiek

Of het nu gaat om de Daoïst die zich van de wereld afkeert, of de aanhanger van Confucius die zich bekwaamt in verfijnde rituelen, het gaat er steeds om de juiste ‘weg’ te vinden in het veld waarbinnen je opereert. Chinees denken heeft steeds een morele inslag: hoe je deugdzaam kunt leven. Binnen een wereld waarin alles met alles samenhangt, gaat het daarbij om het vinden van harmonie. Ook dit begrip komt in alle stromingen terug: hoe ontstaat orde en hoe gaat deze teloor? Die vraag geldt in het Chinese denken evenzeer de kosmos als het menselijk lichaam en de maatschappij. Dit laatste geeft het denken ook steeds een politieke betekenis. Het handhaven van de orde (harmonie) door de leider – door morele invloed, door straf, door er niet te zijn – is een thema in alle stromingen. Consensus is er over de noodzaak van hiërarchie en eenhoofdige leiding.

In het Chinese denken hebben verschillende niveaus een vergelijkbare logica. De harmonie die kenmerkend is voor goede kookkunst, bijvoorbeeld, is evenzeer belang voor de kunst van het oorlogvoeren of voor het organiseren van de landbouw. De kok die in de titel van het boek ten tonele wordt gevoerd, Ding (uit het werk van Zhuangzi), ontdekt in zijn werk de zuivere ‘Weg’. Het boek van Sterckx laat binnen de zeven onderwerpen steeds metaforen zien met zo’n ruimere betekenis. Geneeskunde, krijgskunst, natuur en politiek liggen in het klassieke denken nooit ver van elkaar.

Compact en toegankelijk

De auteur geeft in een compacte vorm een goed toegankelijk beeld van het klassieke Chinese denken. De variëteit van dat denken komt daarbij heel goed uit de verf, evenals een aantal gemeenschappelijke thema’s. De uitvoerige verwijzingen in het boek kunnen de lezer op weg helpen naar meer gespecialiseerde literatuur. Helaas geeft Sterckx de Chinese filosofische begrippen en namen van personen alleen in pinyin weer en niet in ook in karakters. Karakters zouden eenduidiger zijn.

De auteur beperkt zich grotendeels tot de teksten uit de klassieke periode. Latere ontwikkelingen, zoals het Neo-confucianisme en de invloed van het boeddhisme komen slechts zijdelings aan de orde. De verdere ontwikkeling van de Chinese filosofie in de moderne tijd (binnen en buiten China) wordt in het geheel niet behandeld. Wie in de huidige betekenis van het oude denken geïnteresseerd is, zal dus andere bronnen moeten raadplegen. Maar voor wie in de wijsheid van de klassieke periode geïnteresseerd is, bieden het in dit boek deskundig gepresenteerde materiaal en de prettige leesbare tekst wat nodig is. Hartelijk aanbevolen voor wie een aantal avonden kan vrijmaken!

Chinese Thought – from Confucius to Cook Ding, Roel Sterckx, Penguin Random House februari 2020, 485 pag, paperback €14,99, hardcover €24,99, ISBN: 9780141984834.