Selma. Aan Hitler ontsnapt, gevangene van Mao, is het intrigerende maar ook uiterst ontluisterende verhaal over een Nederlandse Joodse jonge vrouw, die tijdens de Tweede Wereldoorlog ontsnapt aan de vernietigingskampen van Hitler en daarna door de liefde in het communistische China van de jaren 1950 en 1960 terecht komt, waar haar uiteindelijk tijdens de Culturele Revolutie een gruwelijk lot wacht.
Een Nederlandse in pre-communistisch China
Na de oorlog gaat Selma naar Cambridge voor haar studie Engels, waar zij de Chinese Tsao Chang ontmoet. Ze trouwen en daarmee verliest Selma volgens de wetten van die tijd haar Nederlandse staatsburgerschap. Ze neemt de Chinese nationaliteit aan en het stel verhuist in 1950 naar China. Haar man is dan inmiddels een vooraanstaand lid van de CCP en heeft een hoge functie binnen de Academie van Wetenschappen.
In de brieven die ze naar haar vader stuurt, vertelt Selma – altijd opgewekt van toon – uitgebreid over hun leven in Beijing. Het is niet bepaald gemakkelijk voor haar om zich daar als vreemdeling staande te houden, maar ze slaagt er steeds in om een positieve draai te geven aan de situatie waarin ze zich bevindt.
China is in die periode constant in beroering door allerlei politieke campagnes, maar Selma waant zich veilig door de hoge positie van haar man. Ze maken de Grote Sprong Voorwaarts mee en de hongersnood die daarop volgt, ook al lijden zij zelf niet direct echt honger. Haar aanvankelijke bewondering voor het communistische regime en de wens om bij te dragen aan de opbouw van het nieuwe China, slaat geleidelijk om in een kritische houding hoewel zij zich daar niet al teveel over uitlaat.
Er komt een beeld naar voren van het leven in Beijing van voor de Culturele Revolutie, als de eeuwenoude stadsmuren van Beijing nog in volle glorie staan, er nog verhalenvertellers en theehuizen zijn, en veel oude gewoontes en ambachten nog bestaan. Het schetst ook een beeld van het leven van de buitenlanders in de stad, die niet zoals Selma Chinees staatsburger zijn en in relatieve luxe leven.
Ommekeer tijdens Culturele Revolutie
Van die luxe kan Selma kleine graantjes meepikken, en ze probeert een zo Nederlands mogelijk bestaan op te bouwen samen met haar man en hun kinderen Greta en Dop, in een huisje met schemerlampen en gezellige vloerkleden, verjaardagen met taart, vieringen van Sinterklaas en Kerst, en een abonnement op de Groene Amsterdammer. In 1963 komt zelfs haar vader, Max Vos, nog op bezoek in China.
De ommekeer komt in 1966 als Selma een paar maanden in Nederland is terwijl in China de Culturele Revolutie uitbreekt. Het lukt haar haar Nederlandse paspoort terug te krijgen, maar door een speling van het lot gaat ze uiteindelijk terug naar China zonder een visum in dat paspoort. Ze komt China binnen als Chinees staatsburger, zonder Nederlandse diplomatieke bescherming.
Vanaf het moment dat ze terug is volgen de gebeurtenissen elkaar snel op: Tsao Chang is in diskrediet geraakt en zowel hij als Selma worden ervan beschuldigd spionnen van het westen te zijn. Ze worden opgepakt en Greta en Dop moeten, zoals zovele andere Chinese jonge studenten, uiteindelijk naar het platteland om daar te leren van de boeren. Selma overlijdt in 1968 – zelfmoord, hoewel niemand dat gelooft. En niet lang daarna overlijdt ook Tsao Chang.
Knappe reconstructie van intrigerende familiegeschiedenis
Greta en Dop zijn vanaf dat moment op zichzelf aangewezen. De focus van het verhaal verlegt zich dan ook naar hen, naar hoe zij beiden duizenden kilometers bij elkaar vandaan op het platteland moeten leven.
De Nederlandse familie is al die tijd onwetend van het lot van Selma en haar gezin. Pas in 1970 komt Max Vos na lang aandringen bij de Nederlandse overheid erachter dat zijn dochter is overleden. In 1974 lukt het Dop en Greta om terug te keren naar Beijing, Tsao Chang wordt na de dood van Mao in 1976 postuum gerehabiliteerd. In 1976 verlaten Dop en Greta China, om in Nederland te gaan wonen.
Carolijn Visser heeft hun familiegeschiedenis op buitengewoon knappe wijze weten te reconstrueren op basis van de brieven die Selma naar haar vader in Nederland schreef, foto’s, archieven, interviews met mensen die Selma gekend hebben en bovenal de herinneringen van Greta en Dop. Daarmee vertelt ze niet alleen het verhaal van Selma en haar gezin, maar schetst ze ook een indringend en gedetailleerd beeld van het leven in China in de roerige jaren 1950-1976.
Selma. Ontsnapt aan Hitler, gevangene van Mao, Carolijn Visser, Uitgeverij Atlas Contact, september 2016, ISBN 9789045024448, hardcover €19,99, ook verkrijgbaar als e-book.
