Als stadsplanner in China, waar transformatie van de bestaande stad steeds belangrijker wordt, mis ik meestal de luxe van het historische of beschouwende perspectief. Niet alleen omdat ik geen Chinees ben maar vooral ook omdat de (eigentijdse) geschiedschrijving van het mega-urbanisatieproces in China amper in de kinderschoenen staat. Daar begint echter verandering in te komen.
Beschrijven van de ruimtelijke orde
In het westen zijn veranderingen in de ruimtelijke orde in steden, als product van de economische maatschappelijke en politieke veranderingen tot uit den treure beschreven. Het bestuderen van steden houd in het westen gelijke tred met de ontwikkeling ervan. Stedelijke groei gaat langzaam en historische reflectie wordt van belang geacht voor eigentijds bewustzijn en toekomstige ideevorming. Al tijdens de opleiding tot architect of planner wordt je getraind in het “lezen” van de gebouwde omgeving en begrijp je welke beleidsprogramma’s en economische overwegingen eraan te grondslag lagen. In China komt deze “luxe van het lezen” stapsgewijs nabij.
Focus
Het proefschrift The state beyond the state, Shenzhen and the transformation of urban China (geschreven door Ting Chen) is een toegankelijke geschiedschrijving van de explosieve ontwikkeling van Shenzen in de afgelopen decennia en verschaft inzicht in het krachtveld van het recente Chinese urbanisatie proces. De focus richt zich in de dissertatie op de rol van de SOE ‘s (state owned enterprises) in de verstedelijking van Shenzhen in de periode 1980-2015. In deze 35 jaar na de opening van China ten tijde van Deng Xiao Ping groeide Shenzhen uit van visserdorp tot een van de meest dynamische technologie steden ter wereld.
State owned entreprises
De state owned entrerprises (SOE’s) waren een belangrijk middel in de Chinese transitie van een gesloten collectivistische samenleving naar een open geglobaliseerde markteconomie. Middels de SOE’s kon de Chinese overheid ervaring opdoen met de markteconomie ( door te concurreren met commerciële binnenlandse en buitenlandse bedrijven), er invloed op uitoefenen door daar waar nodig bij te sturen vanuit de SOE’s en vooral ook nog wat graantjes mee pikken van de ongekende economische groei die ontstond na de opening van het land. Uit de cijfers blijkt hoe alomtegenwoordig de SOE’s nog steeds zijn; In 2013 was in Shenzhen minder dan 30% van de geregistreerde bedrijven een SOE terwijl de bijdrage aan de EVA (economic added value) meer dan 60% bedroeg.
Privilege
De SOE’s hadden na de benoeming van Shenzhen tot SEZ (speciale economische zone) als semi-overheid belangrijke privileges; de belastingtarieven waren zeer laag, land kon worden verkregen tegen zeer gunstige voorwaarden en de regie voor aanleg en beheer van de SOE territoria viel niet onder de overheid, maar kon in eigen hand gehouden worden. Dit heeft op de huidige verschijningsvorm van Shenzhen nog altijd een grote invloed. In de dissertatie wordt beschreven aan de hand van cases zoals het Shangbu district (bekend als een van de grootste elektronicamarkten van Azië) hoe de SOE’s op meerdere wijzen een belangrijke rol in de verstedelijking van Shenzhen vervullen.
Opdrachtgever
In de vroege jaren ’80 waren de SOE’s in eerste instantie opdrachtgevers voor grote fabrieksterreinen met bijbehorende voorzieningen en woningbouw. Deze industriële compounds volgden het stramien van de communistische danwei’s (werkeenheden) als omsloten woon- en werk gemeenschappen, met weinig franje gebruikmakend van standaard gebouwen in een vast stramien. Deze factory villages bepaalden in de vroege jaren in belangrijke mate de verschijningsvorm van Shenzhen.
Investeerder
In tweede instantie werden de SOE’s na het vergaren van veel kapitaal met productie van goederen zelf belangrijke investeerders en ontwikkelaars van stedelijk gebied. Door de extreme groei van de industriële SOE’s die China al snel tot fabriek van de wereld maakten ontstond kapitaaloverschot op zoek naar rendement . Met het geaccumuleerde kapitaal begonnen de SOE’s vervolgens ook met projectontwikkeling al dan niet in nabijheid van hun fabrieksgronden. De ontwikkeldrift van de Soe’s voorzag de snelgroeiende stad in aanvulling op het door de officieel door overheid geëntameerde stedelijke masterplanning in hoog tempo van lucratieve commerciële woningbouw en kantoor ontwikkeling veelal in de vorm van Hoogbouw en torens.
Beheerde
In derde instantie hielden veel SOE’s de regie in handen voor het upgraden van hun eigen terreinen, die in de vroege periode perifeer gelegen waren, maar zich al snel ontwikkelden tot centraal stedelijk gelegen gebied. Deze vaak zeer succesvolle gebieden met een grote economische productiviteit ontwikkelden zich onder de radar van de centrale overheid, op een wijze die sterk verschilt grootschalige top down gebiedsontwikkeling zoals die door de stedelijke overheid werd gepromoot, en waarin vaak een grote rol was weggelegd voor internationale commercieel project ontwikkelaars bijvoorbeeld uit nabijgelegen Hongkong en Singapore.
State beyond the state
De belangrijkste bevindingen van Ting Chen betreffen de discrepantie tussen de modus operandi van binnen de SOE territoria en de officiële ontwikkelrichtlijnen van de stedelijke overheid. De bottom up ontwikkeling van de SOE-gebieden op afstand van directe overheidsbemoeienis, heeft geleid tot meer organische gevormde stedelijke textuur waarin de oorspronkelijke gebouwen en structuren hebben gediend als uitgangspunt. De gebieden zijn verre van steriel en worden gekenmerkt door een relatieve kleinschaligheid en een grote variatie in functies en gebouwen, bewoners, bezoekers en gebruikers. Het stedelijk karakter van de SOE-gebieden onttrekt zich aan het officiële planningsstramien, en verschilt hierdoor sterk met de officiële meer commerciële gebiedsontwikkeling van glossy torens, groene plazas en een beperkte sociaal economische variëteit. Hier refereert ook de titel van het proefschrift aan, “State beyond beyond the state”, met een eigenzinnige originele stadsontwikkeling als consequentie.
Resume en vervolg
Het verhaal van Ting Chen verandert onmiddellijk de wijze waarop je in staat bent om de Chinese steden te “lezen” en te begrijpen, door kennis van het achterliggende krachtenveld en de economische structuren en veranderingen daarvan. Het is hiermee in ieder 
geval voor westerse experts die zich bezig houden met Chinese verstedelijking een welkome studie die acuut inzicht oplevert. Tegelijkertijd zijn er nog vele andere onderwerpen ten aanzien van de ruimtelijke orde en maatschappelijke ontwikkeling in China waar ik ook graag een dissertatie over zou lezen. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de infrastructuur voor auto en openbaar vervoer, waterhuishouding rondom de steden of de inrichting van het platteland na 1949.
The state beyond the state, Shenzhen and the transformation of urban China, Ting Chen, Nai010 Uitgevers, september 2017, paperback € 39,95, ISBN 9789462083493.
Nai010 bracht eerder een boek uit over de stedelijke verandering die Shenzhen doormaakt. Lees hier de recensie die China2025.nl publiceerde over Shenzhen, from factory of the world to world city.
