De Zijderoutes: mensen, culturen, landschappen

Sommige boeken zijn onmogelijk te recenseren. Silk Roads door Susan Whitfield is er daar één van. Het onderwerp alleen al is enorm omvangrijk, maar de manier waarop het concept Zijderoutes is uitgewerkt in dit prachtige boek, is dat net zozeer.

Het boek bestaat uit 55 essays geschreven door bijna net zoveel experts op verschillende gebieden, rijkelijk geïllustreerd met kaarten, foto’s en afbeeldingen. Het boek is ingedeeld naar de landschappen van de Zijderoutes; steppen, bergen, woestijnen en rivieren. Daar binnen komen onderwerpen als mode, religie, handel, kunst, infrastructuur en betaalmiddelen kort en bondig aan bod.

De Zijderoute bestaat niet

De Zijderoutes als onderwerp is voor velerlei uitleg vatbaar. Tegenwoordig worden de directe verbindingen tussen de Chinese oostkust en de havens van Rotterdam en Hamburg als Zijderoute benoemd, maar daar tussen ligt een heel continent, met een turbulente geschiedenis. Volkeren waar wij vandaag de dag doorgaans nooit van hebben gehoord, zoals de Scythen, Xiongnu en de Tocharen, beheersten in de eeuwen voor Chr. grote delen van het Euraziatische continent.

De term ‘Zijderoute’ is bedacht door de Duitse geograaf Ferdinand von Richthofen (Seidenstraße), en verwijst naar goederen en ideeën die tussen de Chinese en Romeinse beschavingen werden uitgewisseld over het Euraziatische continent. ‘Zijderoute’ is een standaard begrip, maar hiermee wordt net zomin een standaard netwerk van routes bedoeld als dat het Romeinse Rijk één duidelijk begrensde staat was. De Zijderoutes zijn niet vastomlijnd, niet eenduidig en niet beperkt tot de handel in zijde. Zoals samensteller van dit werk Susan Whitfield in haar inleiding stelt:

Er was nooit een ‘Zijderoute’. Het is een moderne benaming die pas sinds het einde van de 20^e eeuw in gebruik raakte, en sinds toen verwijst naar handel en contacten binnen Afro-Eurazië tussen ruwweg 200 v. Chr. en 1400. De realiteit was dat er velerlei handelsnetwerken bestonden tijdens deze periode. (…) Daarom gebruik ik de iets minder misleidende term ‘Zijderoutes’ in mijn schrijven.

Verder stelt Whitfield dat de interactie is tussen grenzen centraal staat binnen het begrip Zijderoutes. Het begrip ‘grenzen’ hanteert zij daarin breed: chronologisch, geografisch, cultureel en politiek. Whitfield’s verbeelding van de Zijderoutes in dit boekwerk is dan ook aan de hand van deze brede onderwerpen gegroepeerd.

Tabula Rogeriana, een wereldkaart door geograaf Muhammad al-Idrisi uit 1154. Bron: Wikimedia Commons

De Zijderoutes en al haar facetten

Een greep uit wat er in het boek zoal wordt behandeld:

Een uiteenzetting over lapis lazuli, een zeldzaam en duur gesteente in een prachtig heldere kleur blauw. Lapis lazuli kan slechts op een dozijn plaatsen in de wereld gewonnen worden, waarvan er drie in Centraal Azië liggen. De aanwezigheid van voorwerpen met lapis lazuli in tomben in verschillende regio’s, en als pigment in de Italiaanse renaissance schilderkunst, wijst op handel over lange afstand sinds het 6^e millennium v. Chr.

Een essay over papier en drukkunst, waarin wordt uitgelegd hoe papier na de uitvinding in China, eerst via gedrukte boeddhistische teksten in de omliggende landen in Zuidoost-Azië werd geïntroduceerd, en vervolgens haar weg vond naar religies verder over het Euraziatische continent. Verschillende afbeeldingen waarin de drukkunst door de eeuwen heen in verschillende regio’s wordt uitgelegd illustreren dit verhaal, waaronder een dubbele paginavullende afbeelding van een Chinese almanak uit 877, gevonden in de Dunhuang grotten.

Hoofdstukken over slavernij in de Indische Oceaan en de Zuid-Chinese Zee. Hoewel slavernij nooit een grote rol heeft gespeeld in China’s economische geschiedenis, staat niet ter discussie dat tot slaaf gemaakten een kostbare menselijke lading over land en zee vormden, en dat dit vervoer ook via de Zijderoutes plaatsvond. Hierbij staan prachtige afbeeldingen van gebeeldhouwde Chinese vrouwen die in slavernij werden opgeleid tot zangeressen en muzikanten, en schilderingen van Arabische slavenmarkten.

De Zijderoutes ervaren

Zo worden we aan de hand van korte essays meegenomen langs alle facetten van de Zijderoutes. Er wordt onderling verwezen naar de verschillende essays, en ondanks de grote hoeveelheid auteurs is er vrijwel geen overlap tussen de onderwerpen. Deze samenhang maakt het boek ondanks de diversiteit aan onderwerpen en bijdragen één geheel, wat een prachtige prestatie is van redacteur Whitfield.

Het grote voordeel van dit boek, de korte essays, zijn gelijk ook het grote nadeel. Door de Zijderoutes en al haar facetten kort te behandelen, krijg je als lezer een goed beeld van de uitwisseling op verschillende gebieden tussen alle volkeren op het Euraziatische continent door de eeuwen heen. Maar veel onderwerpen zijn te alomvattend om in duizend woorden te vangen; je springt soms in een paar pagina’s van het ene einde van het continent naar het andere.

Dat gezegd hebbende, zijn alle essays rijkelijk voorzien van referenties voor verdere literatuur, waarin verdieping gevonden kan worden bij onderwerpen die de lezer specifiek interesseren. Silk Roads moet hiermee meer gezien worden als een encyclopedie dan als een gedegen naslagwerk.

De illustraties bij de essays zijn net zo belangrijk, minstens twee derde van het boek bestaat uit afbeeldingen. Prachtige foto’s van landschappen en close-ups van bijzondere kunstvoorwerpen uit de geschiedenis geven veel context bij de essays. Silk Roads is daarmee eerder een boek om te ervaren dan om te lezen.

Ondanks de vage titel ‘Zijderoutes’ en de fragmentatie door de korte essays, is Silk Roads een schat van een boek. De prachtige afbeeldingen doen eer aan de rijke informatie, het boek geeft een breed inzicht in alle facetten van uitwisseling tussen Azië en het westen over een tijdspanne van meer dan twee millennia. Nu de term ‘Zijderoute’ een nieuwe lading krijgt in tijden van toenemend conflict met China in de handel en politiek, is deze achtergrond meer dan welkom.