De langzame trein naar democratie

Sinds China na de Culturele Revolutie weer toegankelijk werd voor westerlingen, hebben een heel aantal van hen memoires geschreven over hun tijd in China. Dit vanuit verschillende invalshoeken.

Anne E. McLaren is professor Chinese Studies aan de Universiteit van Melbourne en voegt een bijzonder boek toe aan deze memoires. Met Slow Train to Democracy laat ze ons niet alleen zien hoe het leven in China was voor de eerste lichting buitenlandse studenten in eind jaren 70, maar toont ze ook een bijzondere, korte opleving in de Chinese roep om democratie.

Een eenzame Australiër in China

McLaren kwam als phD student naar Shanghai in 1978. Directe vluchten van Australië naar China waren er niet, na overstappen in Brisbane, Manila, Hong Kong, Taipei en Tokio arriveerde ze uiteindelijk in Beijing.

In McLarens beschrijvingen van China komt een sterk beeld naar voren van een land dat nog middenin de naweeën leeft van de arrestatie van de Bende van Vier twee jaar eerder. China wordt op dat moment geleid door ‘Chairman Hua’, de man die door Mao was aangewezen om China na zijn dood te leiden, maar al snel opzij geschoven werd voor Deng Xiaoping. Een bijzondere periode die door vrijwel niemand anders vanuit buitenlands perspectief is beschreven – McLaren was op dat moment één van de nog geen twintig Australische studenten die in China verbleven, maanden voordat de eerste Amerikanen werden toegelaten.

McLaren loopt in China al snel tegen de kafkaëske socialistische bureaucratie aan. Zo is het voor haar bijkans onmogelijk Beijing te verlaten voor Shanghai, omdat ze het bonnetje kwijt was dat ze samen met de deken ontving die ze in haar kamer op de campus kon gebruiken. De deken diende voor vertrek weer ingeleverd te worden – volgens de universiteit onmogelijk zonder het bewuste bonnetje. Ingrijpen van de Australische ambassade was nodig om deze situatie op te lossen.

Grote Karakterposters

Anne E. McLaren in Beijing in 1978

Na McLarens aankomst in Shanghai gaat het boek voornamelijk in op de kortstondige Shanghai Poster Movement. Dit fenomeen is relatief onbekend; twee jaar na het Tian’anmen incident en een decennium voor het Tiananmenprotest gebruikten pro-democratische activisten de publieke ruimte om hun streven naar democratie onder de aandacht te brengen.

‘Grote Karakterposters’ (dàzìbào) zijn handgeschreven posters die op muren in de publieke ruimte worden geplakt om aandacht te vragen voor ongenoegens, en ideeën te verspreiden onder een breed publiek. Dit gebeurt in China al sinds keizerlijke tijden, maar werd steeds algemener nadat geletterdheid na 1911 toenam. Tijdens de Culturele Revolutie waren deze posters een essentieel onderdeel van de massacampagnes van de CCP.

De periode die McLaren beschrijft, kende een opleving van dit fenomeen. Muren in Beijing en Shanghai werden beplakt met posters die riepen om democratie, wat wel ‘De Vijfde Modernisering’ werd genoemd. Mensenrechtenactivist Wei Jingsheng werd politiek actief tijdens deze periode, en was één van de gezichten van de kortstondige beweging. Het duurde slechts een paar maanden voordat de autoriteiten het aanpakken van posters onmogelijk maakte, onder andere door het opwerpen van fysieke barricades.

De roep om democratie

Slow Train to Democracy bestaat uit dagboekfragmenten die McLaren tijdens haar verblijf in China optekende. Ze gaat diep in op de posterbeweging, en heeft de inhoud van een heel aantal posters letterlijk opgeschreven en vertaald. Als buitenlandse met interesse in de posters, viel McLaren op in de menigte:

Omdat mijn aantekeningen van de posters gemaakt zijn onder de meest ongunstige omstandigheden, ontbreekt er veel. Er waren massa’s mensen voortdurend aan het dringen, en mensen werden regelmatig naar één kant gedwongen als een getijdegolf. Het publiek was vriendelijk en erg nieuwsgierig naar wat ik opschreef. Steeds als ik een pen pakte, met mijn camera zwaaide of simpelweg stil stond, werd ik al snel het centrum van attentie, en zo’n vijftig mensen drongen om me heen. Wanneer ik iets in mijn notitieboek opschreef, kwam er al snel een nieuwsgierige toeschouwer naast me staan om ieder woord luid uit te spreken zodat ik het op kon schrijven.

Een land in transitie

Wat het boek voor mij minstens net zo interessant maakt als het verslag van de posterbeweging, zijn McLarens beschrijvingen van het leven in China vlak na de Culturele Revolutie. Als buitenlandse studente kon ze geen vriendschap met haar Chinese kamergenote aangaan, omdat alle contact tussen buitenlanders met Chinezen scherp door de overheid in de gaten werd gehouden. Ze maakte zich zorgen over hygiëne, omdat er regelmatig uitbraken van tuberculose en hepatitis rondgingen op de campus. Eten is een onderwerp dat veel terugkomt in de dagboekfragmenten, want in die tijd was er aan alles tekort en stonden veel voedingsmiddelen op rantsoen.

Bovenal beschrijft McLaren een China dat een enorme transitie doormaakte; van de gesloten samenleving die Mao Zedong leidde, naar het open-deur beleid dat Deng nastreefde. McLaren woonde in China in een periode dat het land worstelde met het omgaan met buitenlanders, met het vinden van een balans tussen een gecentraliseerde politiek en een open economie, en daarbinnen met informatievoorziening. Ook al is er in de veertig jaar sindsdien enorm veel veranderd in China, tijdens het lezen bekroop me het gevoel dat er ook veel hetzelfde gebleven is.