Van Peking tot Parijs

De monografie Van Peking tot Parijs vertelt het verhaal van Ellen Thorbecke, een vrijgevochten vrouw die een unieke positie in de internationale fotografie innam. Haar werk verkeerde lang in de vergetelheid, maar krijgt momenteel hernieuwde interesse. Haar foto’s geven namelijk een unieke inkijk in het China onder Chiang Kai-sheks nationalistische regering. Ellen Thorbeckes werk is nu samengebracht in deze nieuwe uitgave. 

Ellen Thorbecke naar Beijing

Ellen Thorbecke (geboren Ellen Kolban, 1902-1973) was een bijzondere vrouw. Haar Oostenrijkse moeder was een operazangeres, haar Duitse vader een grootgrondbezitter. Nadat haar eerste huwelijk op de klippen liep, werkte ze als journaliste en fotografe om in haar eigen levensonderhoud en dat van haar dochtertje te voorzien.

Tijdens een receptie aan de Nederlandse ambassade te Berlijn leert ze Willem Thorbecke kennen, kleinzoon van de beroemde staatsman. Willem Thorbecke is getrouwd maar de vonk slaat over, en Ellen reist hem in 1931 achterna wanneer hij wordt aangesteld als Nederlands gezant te Beijing. Ze woont daar gescheiden van Thorbecke, die met zijn vrouw naar China gekomen is. Na zijn echtscheiding maakt het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken vanwege de ‘zondige’ voorgeschiedenis bezwaar tegen zijn voorgenomen huwelijk met Ellen. Als Willem Thorbecke in 1935 ontslag neemt vindt het huwelijk alsnog plaats.

Ellen Thorbecke had voor vertrek naar China een Rolleiflex-camera aangeschaft, maar pas in China begon ze zich serieus met fotografie bezig te houden. In eerste instantie om de artikelen die ze als correspondent voor het Berliner Tageblatt schreef te illustreren. Ze woont in China tijdens de enerverende jaren dertig van de vorige eeuw, een periode waarin de nationalistische regering in een burgeroorlog met de communisten verwikkeld was, en de dreiging van Japan vanuit het bezette Noordoosten over het land hing. Het westerse denken deed zijn intrede in China, waar de traditionele confucianistische waarden nog sterk leefden.

Kennismaking met China en de Chinezen

De botsing tussen deze oosterse traditie en westerse vernieuwing staat centraal in het China dat Ellen Thorbecke op de gevoelige plaat vastlegde. In haar publicaties komen fotografie en haar journalistieke talent samen. Dit aangevuld met cartooneske illustraties en aquarellen door de Oostenrijkse Friedrich Schiff, die het gedrag van zowel Chinezen als westerlingen in China op humoristische wijze aan Thorbecke’s werk toevoegt.

Zo wordt de lezer van China, please smile! (ongepubliceerd, 1933) in China rondgeleid door twee door Schiff getekende hoofdpersonages, de Engelse Mr. Pim en zijn gastvrije gids Mr. Wu. In Ellen Thorbeckes tweede boek Peking Studies (1934) duiken zij weer op, om de kijker rond te leiden en kennis te laten maken met de inwoners van Beijing.

In haar derde boek People in China komt Ellen Thorbeckes talent voor het in beeld brengen van de mensen die in de jaren 30 van de vorige eeuw in China woonden goed uit de verf. In deze publicatie staan portretten van mensen uit alle lagen van de samenleving centraal. Van straatverkopers en waarzeggers tot een Manchu-hertog en een fabriekseigenaar; Ellen Thorbecke brengt ze prominent in beeld in scherpe uitsneden van haar foto’s. Ook kinderen komen aan bod in het boek. Van een dertienjarige bruidegom tot een peuter die stiekem likt aan een gigantische nieuwjaarstaart – Ellen Thorbecke laat ons zien welke mensen het China waar zij woonde vormden.

China door Chinese ogen

Wat Ellen Thorbeckes fotoboeken zo bijzonder maakt, zijn de betrokken observaties die zij als journaliste bij haar foto’s plaatste. Zo lezen we dat de dertienjarige bruidegom met een vijftienjarig boerenmeisje trouwt omdat zijn moeder haar been gebroken had, en de diensten van een schoondochter hard nodig waren om het huishouden draaiende te houden. Ellen Thorbecke beschrijft de personen die ze portretteert vanuit hun eigen belevingswereld en doet dat op speelse en invoelende wijze. Of het nu sing-song meisjes zijn, een jong jet-set bruidspaar dat in het mondaine Shanghai woont of een schoonmoeder en een schoondochter; uit haar beschrijvingen blijkt hoe goed Ellen Thorbecke wist hoe de Chinese samenleving in elkaar steekt.

Het doel van deze publicaties was om het negatieve beeld dat er in het westen van China bestond te weerleggen. Of, zoals Ellen Thorbecke het zelf verwoordt in Het geheimzinnige China’ (1937), een gelegenheidsuitgave die gratis werd uitgedeeld aan reizigers op de Amsterdamse Java-China-Japan-Lijn:

“Ge zult hier een goedaardig, beleefd en intelligent volk aantreffen, dat volkomen bereid is den vreemdeling met vertrouwen tegemoet te treden, al moge deze hun ook eenigszins vreemdsoortig toeschijnen. Behandel ze daarom goed; laat u niet beïnvloeden door teleurgestelde en verbitterde Westerlingen, die niet in staat bleken, het volk, waar zij te gast waren, op juiste wijze te leeren beoordelen. Doet uw best dit land met een open hart te betreden en met een vriendelijke gemoedsgesteldheid en aanzien van zijn eigenaardigheden. Ten slotte zijt ge zelf toch ook niet zonder gebreken en stelt ge er niettemin prijs op, te worden beoordeeld naar de vele goede eigenschappen die ge ongetwijfeld in overvloedige mate bezit precies zoals de Chineezen.”

Tijdloze weergave van een land ‘op z’n kop’

In Van Peking tot Parijs zijn de zes fotoboeken die Ellen Thorbecke in China maakte samengebracht met daarnaast foto’s uit Parijs, gemaakt toen ze daar een jaar verbleef na haar huwelijk met Willem Thorbecke. Ook zijn er foto’s opgenomen die ze langs de Zuiderzeekust maakte tijdens een bezoek aan Nederland, en foto’s van de oprichting van Israël, gemaakt toen het gezin Thorbecke in Jeruzalem woonde.

Ellen Thorbeckes werk verkeerde jarenlang in de vergetelheid, maar is in 2008 door haar familie aan het Nederlands Fotomuseum toevertrouwd. Curator en auteur van het boek Ruben Lundgren wijt de huidige herwaardering van haar werk aan toenemende waardering voor fotografie als kunstuiting in Nederland, versterkte aandacht voor vrouwelijke fotografen en bovenal de positie van China in de wereld van vandaag de dag die “op z’n kop is komen te staan”.

In de turbulente periode die Ellen Thorbecke in China doorbracht, stond China ook al op z’n kop. Haar oeuvre vormt een uniek tijdsdocument, want er is een beperkte hoeveelheid beelden van het dagelijks leven in China uit die periode bekend. Tegelijkertijd is haar werk tijdloos, want als je door het boek bladert herken je de mensen die het China van de jaren dertig bevolkten in de mensen die het China van nu vormen.

Ellen Thorbecke portretteerde de Chinezen die zij ontmoette eerlijk en onbevooroordeeld. Dit met kennis van de context waarin zij leefden en vanuit een sociologische blik. Dat blijft ook anno 2021 actueel. Deze nieuwe uitgave van haar samengevoegde werk behaalt daarmee het doel dat zij negentig jaar geleden had. Het laat China zien los van politiek en vooroordelen – iets dat broodnodig is in tijden van toenemende internationale spanningen en polarisatie.

 

Klik op de foto’s voor een grotere afbeelding. 

Van Peking tot Parijs, auteurs Ruben Lundgren en Rik Suermondt, fotografie Ellen Thorbecke, Lecturis juni 2021, 288 pag., 230 x 290 mm, hardcover €45,00, ook als Engelstalige uitgave verkrijgbaar, ISBN 9789462264083.

Dit boek is uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘Ellen Thorbeckes China’, die nog tot en met 3 oktober te zien is in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. Kijk voor meer informatie op de website van het Fotomuseum.

Lees ook het blog van curator en auteur Ruben Lundgren over Ellen Thorbecke elders op China2025.nl.