China begrijpen in internationale context
Volgens de aan Clingendael verbonden China-deskundige Van der Putten, kunnen we het moderne China alleen begrijpen als we kijken naar de geschiedenis van de buitenlandse invloed in China en de reactie daarop. In minder dan driehonderd pagina’s laat de auteur zien hoe de wording van de huidige wereldmacht China mogelijk was. Dit in wisselwerking met een zich ontwikkelend systeem van internationale machtsrelaties, waarbinnen China in onze tijd een plaats midden op het geopolitieke podium heeft verworven.
De titel van het boek is daarbij enigszins misleidend, want het gaat niet om het herstel van een situatie die ooit heeft bestaan. China als wereldmacht, de huidige situatie, is een nieuw fenomeen, waarvan Van der Putten de wording in zeven compacte hoofdstukken beschrijft. Hij begint zijn verhaal in de nadagen van de Qing-dynastie, waarin het keizerrijk de economische en politieke boot miste in de ontwikkeling van globalisering. China werd het slachtoffer van de machtspolitiek van westerse landen. Hoe China zich uit die rol van ‘prooi’ tot zelfstandige wereldmacht ontwikkelde, is het verhaal dat het boek vertelt.
Rode draad: nationalisme, modernisering en buitenlandse betrekkingen
De wording van het moderne China wordt verteld als een relaas van feitelijke gebeurtenissen die zich tussen China en andere landen – vooral tussen leiders – af hebben gespeeld. Dit in de meer dan anderhalve eeuw die het boek bestrijkt. Nationalisme was de drijvende kracht in deze ontwikkeling. De formulering daarvan door Sun Yat-sen bepaalt tot op heden de agenda van de Chinese buitenlandse politiek, zo laat Van der Putten zien. Dit is inclusief het belang van Tibet, Taiwan en Xinjiang voor de natie, en het principe dat andere landen zich niet mogen bemoeien met de interne aangelegenheden van China.
Een tweede gedachte van de grondlegger van het nationalistische China is de noodzaak van modernisering op basis van moderne wetenschap en technologie, en in verband daarmee ook de noodzaak om gericht samenwerking met het buitenland aan te gaan. Het boek schetst een duidelijke lijn van Sun Yat-sen via Deng Xiaoping naar de huidige leider Xi Jinping. Natuurlijk komt de essentiële rol van Mao Zedong aan de orde, en ook de verwarrende periode van de Culturele Revolutie. De hoofdlijn is die tussen de drie genoemde nationalistische leiders.
Geopolitiek: macht belangrijker dan ideologie
Auteur Frans-Paul van der Putten
China wordt in dit boek beschreven als een land dat net als andere landen streeft naar het verwerven van een gunstige machtspositie in het netwerk van landen die samen het internationale spel spelen. In het streven om de eigen veiligheid te waarborgen en gunstige voorwaarden voor de eigen economie te scheppen, doet China dus weinig anders dan de in het verleden opkomende machten als Groot-Brittannië en later de Verenigde Staten. In die termen beschrijft Van der Putten het gedrag van China in de verschillende stadia van zijn opkomst als wereldmacht. Net als de VS, die een internationaal systeem van instituties en bondgenootschappen creëerden vanuit hun eigen belang, probeert China als opkomende wereldmacht het systeem naar zijn eigen hand te zetten. Het boek gaat dus niet mee met de mening van sommige auteurs dat China een kwaadaardige aanval op de wereldorde deed die door de VS beschermd werd.
Door de nadruk op internationale geopolitiek besteedt het boek relatief weinig aandacht aan ideologische rechtvaardigingen en culturele achtergronden. China komt, anders dan in verhalen die het ‘exceptionalisme’ van China benadrukken, niet als principieel ‘anders’ naar voren. Van der Putten gelooft duidelijk niet in het verhaal van de herleving van een oude civilisatie (‘civilisational state’) en evenmin neemt hij het beeld over dat het China alleen om harmonie en wederzijds voordeel zou gaan in zijn omgang met het buitenland. Ook de marxistisch-leninistische ideologie vormt geen hoofdthema in het boek, evenmin als de ideologische verschillen tussen de verschillende leiders van Mao tot Xi.
Nadruk op het verhaal, minder op context
De Wederopstanding van China is een goed geschreven boek vol spannende verhalen over leiders van landen, hun acties en onderlinge relaties. De chronologie en concrete gebeurtenissen staan centraal. Dat geldt voor details over het huwelijk van Chiang Kai-shek en beschrijvingen van het begin van de ‘pingpong-diplomatie’ even goed als voor een verslag van militaire en politieke verwikkelingen rond eilanden in de Zuid-Chinese Zee in de tijd van Obama.
De nadruk op het gedetailleerde verhaal over personen en hun acties gaat soms wel ten koste van aandacht voor systematische achtergronden en processen die buiten het blikveld van het verhaal over de leiders liggen. Hoe het buitenlandse beleid in China werd beïnvloed door processen in de Partij en de invloed van belanghebbenden, blijft grotendeels buiten beeld. Ook mis ik inzicht in kwantitatieve gegevens die de krachtsverhoudingen tussen China en andere landen verklaren. Het zichtbare gedrag van leiders staat centraal, soms ten koste van aandacht van minder zichtbare structuren en processen.
Europa, VS en nieuwe ontwikkelingen
Inzicht in de ontwikkeling van China als wereldmacht moet helpen ons verstandig te gedragen ten opzichte van het land. Van der Putten geeft aan het eind van zijn boek een aantal adviezen aan Europa, dat de invulling van zijn economische relatie met China moet herzien, beter moet inspelen op de rol van ontwikkelingslanden en bewuste opstelling moet kiezen tegenover de Amerikaans-Chinese rivaliteit.
Helaas had hij zijn tekst afgerond voordat de verkiezingscampagnes in de VS begonnen. Het thema ‘China’ heeft in deze campagnes een minder grote rol gespeeld dan de auteur veronderstelde. De dramatische ondergang van Trump maakt wat het boek over de relatie tussen de VS en China schrijft, achterhaald. Inmiddels is de vraag actueel, wat het China-beleid van Biden in zal houden. Er zijn voortekenen dat de China-haviken hierop veel invloed zullen hebben.
Ik ben benieuwd hoe Van der Putten de effecten op het geopolitiek spel inschat. Wordt het een nieuwe Koude Oorlog? En wat zou het Europese antwoord moeten zijn? Een aangevulde tweede druk zou welkom zijn. Want dit boek is een welkome Nederlandse bijdrage aan kennis over China’s plaats in de wereld.
De wederopstanding van China: van prooi tot wereldmacht, Frans-Paul van der Putten, Prometheus Amsterdam december 2020, paperback €22,50, ook verkrijgbaar als e-book, ISBN 978 90 446 4136 3.
De recensent vindt de titel van het boek “misleidend”. Er is wel degelijk sprake van “wederopstanding” althans in economische zin. Van de laatste 20 eeuwen was China al 18 eeuwen lang de grootste economie ter wereld.
Beste Boudewijn,
Als je bedoelt dat eeuwen geleden China ook al een van de grootste en meest welvarende landen ter wereld was, dan zijn we het eens. Maar dat wil niet zeggen dat het een wereldmacht in de huidige geopolitieke betekenis was, die betrekking heeft op een mondiaal (‘global’) economisch en politiek systeem. Wat Van der Putten goed beschrijft, is hoe China aanvankelijk niet in staat leek om met deze nieuwe ‘globale’ wereld om te gaan, maar stap voor stap een plaats veroverde, tot grote schrik van oude machten die dachten hun positie voor altijd te hebben veiliggesteld.
Het thema ‘herleving’ of ‘wedergeboorte’ behoort tot de nationalistische retoriek van opkomende landen. Dat zien we heel duidelijk in de vorming van staten op de Balkan, nadat zij zich van de Ottomaanse overheersing hadden losgemaakt. Een romantisch beeld van een ver verleden, waar het land groot en machtig was, en nog niet besmet door vreemde invloeden, vormt dan de basis van de fictie van ‘hergeboorte’. Een mooi voorbeeld is Bulgarije (zie https://huibertdeman.nl/wp/2021/01/04/het-romantische-geheugen-van-bulgarije-onder-het-juk/ ). Ook in China, dat ook rond 1900 aan zijn ‘hergeboorte’ begon, zie je deze politieke retoriek, waarin de suggestie wordt gewekt dat men teruggaat naar het zuivere verleden, waarin de cultuur van het land geworteld is. Ik heb zelf veel respect voor de culturele erfenis uit de keizertijd, maar het verhaal over ‘wederopstanding’ is ook hier vooral een politiek geïnspireerde fictie, onderdeel van de legitimatie van de Chinese staat van Sun Yat-sen tot en met Xi Jinping. Het is zeker geen terugkeer naar het keizerrijk, als heeft dit geconstrueerde verleden zeker een functie in dit proces van moderne staatsvorming.