“De Vlinderdroom” door Lu Zhi (1550)
Als een mens op een vochtige plek slaapt, gaat zijn rug pijn doen en wordt hij stijf. Maar geldt dit ook voor een vis? Als hij in een boom moest huizen, zou hij doodsbang zitten te sidderen. Maar geldt dit ook voor een aap? Welk van deze drie soorten weet dan wat de juiste plek is om te leven? (p. 184)
De Chinese filosoof Zhuang Zi laat hiermee zien dat alles afhankelijk is van perspectief. Wat voor de een vanzelfsprekend is, is dat voor de ander geenszins. En dat is de reden waarom het zo interessant is om als westerse lezer over oosterse filosofie te lezen: het geeft geen subtiele nieuwe draai aan hoe wij over onze wereld denken, het zet het volledig op zijn kop.
Michael Puett doceert Chinese filosofie aan de Harvard-universiteit. Zijn immens populaire vak is weinig theoretisch; Puett richt zich uitsluitend op de klassieke teksten van de voornaamste filosofen en past deze toe op het ‘moderne’ leven in de VS. Samen met Christine Gross-Low maakt hij zijn wijsheden nu toegankelijk voor het grote publiek met het boek De Weg, wat Chinese filosofen ons over het goede leven leren. Van elk van de grote filosofen (Confucius, Mencius, Lao Zi, Zhuang Zi en Xun Zi) werkt hij één basisprincipe uit, en verbindt dit aan de belangrijkste vraag van de Chinese filosofie: hoe moeten wij ons leven leiden?
Daarbij belicht Puett onze levens op een radicaal andere wijze. Ten eerste het idee dat wij in een ‘moderne wereld’ leven die essentieel anders is dan de ‘traditionele wereld’ van bijvoorbeeld het oude China. Hij laat zien dat het oude China helemaal niet rigide en statisch was, maar wellicht dynamischer en flexibeler dan het hier en nu.
Jezelf kennen is jezelf beperken
Zo blijkt al in het eerste hoofdstuk over Confucius en de menselijke identiteit. In het westen hechten wij veel waarde aan naar binnen kijken en jezelf leren kennen. Volgens Confucius is er echter geen statische zelf die te kennen valt; ieder mens is een oneindig complexe verzameling van emoties en eigenschappen die continu verandert en context-afhankelijk is. Zelfkennis is daarom volgens Confucius een momentopname. Denk maar eens na: ben je precies dezelfde persoon bij collega’s als bij familie? Op vakantie en thuis? Gisteren en vandaag?
Maar het argument gaat nog een stap verder: door onszelf te definiëren limiteren we de persoon die we in potentie kunnen zijn. Zodra we leren om keuzes te maken op basis van wie we denken te zijn, sluiten we ons af voor een eindeloos aantal mogelijkheden. Volgens Confucius kun je alpha én beta zijn, lui én hardwerkend, ochtend- én avondmens.
Het diep filosofische in het alledaagse
Waar we bij filosofie vaak aan grote vragen denken als “wat is de zin van het leven?” en “wat is de ultieme waarheid?”, richten de Chinese filosofen zich in beginsel op het alledaagse. En verrassend genoeg zijn de vragen die zij stellen vandaag nog even relevant als 2500 jaar geleden, wat Puett indrukwekkend illustreert aan de hand van concrete voorbeelden: “Stel dat je een rotdag hebt, maar een vergadering moet voorzitten”.
Halverwege zakt het boek een beetje in, en begint het iets te veel te lijken op een zelfhulpboek. Ook wordt het boek soms wat sterk vanuit een oosters perspectief geschreven, waardoor de nuances van de westerse filosofie wegvallen, en de westerse historische gebeurtenissen die de oosterse wijsheden moeten illustreren wat geforceerd overkomen. Maar dat alles doet niet af aan de overtuigingskracht van De Weg: Chinese filosofen kunnen ons leven hier en nu veranderen.
De wereld vanuit een nieuw perspectief
Dit boek stelt je in staat om je eigen wereldbeeld te ontstijgen en, zoals Zhuang Zi adviseert, de wereld te bekijken vanuit geheel nieuwe perspectieven. Hiermee wordt duidelijk dat de fundamenten van ons wereldbeeld niet zo solide zijn als we denken en gevormd zijn door onze eigen cultuur en (religieuze) tradities.
Bijna elk hoofdstuk bevat contra-intuïtieve ideeën die je op zijn minst aan het denken zetten en op z’n meest je wereldbeeld op zijn kop zetten: Hoe alsof-doen je medemenselijker maakt, hoe zwakheid kracht overwint, hoe kunstmatigheid beter is dan een romantisch verlangen naar de natuur. Stuk voor stuk zijn ze eigenlijk een plekje in deze recensie waard, maar gelukkig is er een heel boek van, dat je vooral moet gaan lezen.
De Weg, wat Chinese filosofen ons over het goede leven leren, Michael Puett & Christine Gross-Loh, Uitgeverij Ten Have april 2016, ISBN 9789025904159, paperback €19,99, e-book €9,99.
> Volgens Confucius is er echter geen statische zelf die te kennen valt; ieder mens is een oneindig complexe verzameling van emoties en eigenschappen die continu verandert en context-afhankelijk is.
Dat klinkt exact als het concept van ‘annatta’ (zelfloosheid) uit het boeddhisme. Is Confucius op de een of andere wijze beïnvloed door het oorspronkelijk boeddhisme? Het concept bestond al eeuwen voor het leven van Confucius.
Goede vraag! Voor zover ik weet is het Boeddhisme pas eeuwen later in China aangekomen en was het in de tijd van Confucius nog een heel lokale religie in India. Dus ik zou eerder zeggen dat er een andere (oudere) gemene deler zou moeten zijn, maar hoe dat precies zit zou ik je niet zo kunnen zeggen. Verder lijken de concepten inderdaad wel op elkaar, maar de achterliggende ontologie van Boeddhisme en het Confucianisme is weer heel anders: Het Boeddhisme richt zich vooral op een hogere waarheid dan het leven op deze aarde zelf, terwijl het hier en nu juist het belangrijkste uitgangspunt is voor Chinese filosofen. Daarmee verandert ook het idee over wat die ‘zelf’ dan precies is.