Hoe is China gekomen waar het onder Xi Jinping is?

Terugkijken en begrijpen

Dit jaar 2021, waarin de Communistische Partij van China honderd jaar bestaat, is een goed moment om terug te blikken op de wordingsgeschiedenis van deze partij en op de ontwikkeling van de Volksrepubliek. De officiële geschiedschrijving van China kennen we uit de redevoeringen van Xi Jinping deze zomer en in 2019. Zijn nationalistische verhaal benadrukt niet alleen de blijvende waarde van de erfenis van Mao Zedong, maar suggereert tevens een doorgaande lijn vanuit de Chinese keizertijd tot de droom die onder leiding van Xi Jinping wordt gerealiseerd. China, ooit het slachtoffer van koloniale overheersing en vernedering, heeft zijn eigenwaarde hervonden. De communistische partij geeft sinds haar oprichting leiding aan dit proces.

Het is een rechtlijnig verhaal dat prima kan dienen om de macht van de partij mee te rechtvaardigen, immers: “wie de geschiedenis beheerst, beheerst de toekomst (Orwell)”. Andere rechtlijnige verhalen, bijvoorbeeld dat waarin China al decennialang bezig zou zijn de westerse wereldorde doelbewust te ondermijnen, doen evenmin recht aan de geschiedenis, die immers nooit rechtlijnig en zelden ondubbelzinnig is. Juist nu een assertief China weinig twijfel lijkt te hebben over geschiedenis en toekomst, is inzicht in de dynamiek van de geschiedenis van het communistische China van grote waarde. Waar komt het China van Xi Jinping vandaan? En hoe zou het zich verder kunnen ontwikkelen?

Verschillende boeken over partij en leiders

De twee besproken boeken van westerse specialisten bieden een inkijk in de fascinerende ontwikkeling van het moderne China. Beide auteurs behoren tot de generatie westerse deskundigen die sinds eind jaren zeventig China bestudeerden en door hun leeftijd al een groot deel van de door hen onderzochte geschiedenis kunnen overzien.

De van oorsprong Britse historicus Tony Saich presenteert in zijn boek de geschiedenis van de Communistische Partij, vanaf de voedingsbodem die aan het eind van de Qing-dynastie: een periode van meer dan honderd jaar. De nadruk ligt op processen binnen de partij tussen personen, hun ideeën, aspiraties en onderlinge machtsspel. In twaalf informatiedichte hoofdstukken komen tientallen acteurs van het drama van de Partij aan de orde, de politieke elite die de afgelopen eeuw het lot van China bepaald heeft.

David Shambaugh, een topdeskundige uit de Verenigde Staten met een indrukwekkende publicatielijst, behandelt de geschiedenis van 1949 tot 2021. Zijn focus ligt op de vijf leiders die China hebben gemaakt tot wat het is: Mao Zedong, Deng Xiaoping, Jiang Zemin, Hu Jintao en Xi Jinping. Door deze focus er veel aandacht voor hun persoonlijkheden en levenspad, hun uitstraling en temperament, zaken die Saich minder aandacht geeft. De (in-)effectiviteit van deze leiders komt expliciet aan de orde: hoeveel kregen ze voor elkaar, wat was uiteindelijk hun effect om de Chinese samenleving. Daarbij schuwt Shambaugh morele oordelen niet, zoals ten aanzien van de desastreuze gevolgen van Mao’s maatschappelijke experimenten.

De partij die zich steeds opnieuw aanpaste: Saich

Saich volgt een chronologische lijn. De inleiding presenteert de basisthema’s van de honderdjarige geschiedenis. Een conclusiehoofdstuk presenteert de erfenis van de honderdjarige geschiedenis in termen van een aantal dilemma’s en mogelijke scenario’s voor de toekomst. Aan voorspellingen waagt hij zich wijselijk niet.

Het eerste deel betreft de periode van het ontstan van de partij tot aan de stichting van de Volksrepubliek. Het tweede deel begint met een drietal hoofdstukken over ontwikkeling van China en de partij onder leiding van Mao Zedong, inclusief de problematische perioden zoals de Grote Sprong Voorwaarts en de Culturele Revolutie. Daarna komen de hervormingen en opening van China onder Deng Xiaoping aan de orde en de consolidatie van de macht van de partij onder Jiang Zemin en Hu Jintao. De ontwikkeling van de Chinese droom en de partij onder leiding van Xi Jinping vormt het laatste hoofdstuk.

Het verhaal van Saich gaat, anders dan de gestileerde officiële geschiedschrijving, over de vaak rommelige werkelijkheid vol misverstanden en conflicten. Toeval en geluk spelen een niet te verwaarlozen rol. Opvallend in het hele verhaal is het leervermogen en aanpassingsvermogen van de partij. Steeds opnieuw weet men zich aan veranderende realiteiten aan te passen en daarbij verbindingen te maken tussen lokale werkelijkheid en algemene partijlijn. De (steeds veranderende) ideologie , is nooit voldoende. Het verwerven van de steun van relevante instituties en personen, is, samen met het uitschakelen van tegenstanders, steeds een uitdagende klus.

Door haar aanpassingsvermogen is het de partij gelukt om het lot van de Sovjetunie te ontgaan – dit schrikbeeld komt ook bij Shambaugh aan de orde – en de macht te behouden. De overgang van de revolutionaire partij van Mao naar de partij van harmonie en stabiliteit bij Jiang en Hu was een hele prestatie.

Saich vertelt het gedetailleerde en soms verwarrende verhaal van de dynamiek van tegenstellingen en conflicten waarin de partij steeds opnieuw een evenwicht heeft gevonden. Op de vraag of dat ook in de toekomst zal lukken, kom ik nog terug.

Een beeldengalerij van vijf leiders: Shambaugh

Shambaugh besteedt aan ieder van de vijf leiders één hoofdstuk. Een inleidend hoofdstuk laat zijn perspectief op leiderschap zien, gebaseerd op (westers) leiderschapsonderzoek. Het afsluitende hoofdstuk vergelijkt de leiders op aspecten van leiderschap.

In deze beeldengalerij komen kernmomenten uit de moderne geschiedenis van China aan de orde net als bij Saich, zoals de ‘Grote Sprong Voorwaarts’ en de ‘Culturele Revolutie’ bij Mao, de hervormingen en opening naar de wereld bij Deng, de doorwerking van dit beleid bij Jiang en pogingen om de balans terug te vinden in een ‘harmonische samenleving’ bij Hu. Het gaat steeds om de invloed van de leider, ook bij de behandeling van Xi Jinping, die met zijn ‘neo-totalitaire’ leiderschap vooral als contrast wordt gezien ten opzichte van de periode van liberalisering sinds Deng. Iedere leider krijgt van de auteur een etiket dat de kern van zijn stijl aangeeft, in deze volgorde: populistische tiran (Mao), pragmatische leninist (Deng), bureaucratisch politicus (Jiang), technocratische apparatsjik (Hu) en moderne keizer (Xi).

De nadruk ligt op verschillen tussen de vijf beschreven perioden en hun leiders. De continuïteit tussen bijvoorbeeld Mao en zijn opvolgers, die Xi Jinping sterk benadrukt maar ook uit wetenschappelijke werk naar voren komt (bijv. t.a.v. de buitenlandse handel) krijgt minder aandacht.

Hoe verder vanaf Xi Jinping?

Beide boeken stellen de vraag hoe het verder zal gaan Xi Jinping. Saich is daar voorzichtig in. Volgens hem zijn voorspellingen over regiemveranderingen nooit erg succesvol. Essentieel is voor hem de mate waarin de partij, die nog steeds veel steun heeft onder de bevolking, in de toekomst kan blijven ‘leveren’. Ideologie, zoals de ‘droom’ van Xi, is immers nooit genoeg, het gaat om resultaten. Als het niet lukt om het draagvlak te behouden, dan is een crisis van de partijstaat zeker mogelijk. Deze zal volgens Saich waarschijnlijk echter niet tot een ‘liberale democratie’ leiden. Een onliberale democratie (zoals die van Rusland) ligt meer voor de hand.

Bij Shambaugh staat de dimensie liberaal – totalitair centraal. Liberalisering en vooruitgang liggen bij hem in elkaars verlengde. Deng is voor deze auteur de leider die China van totalitaire verhoudingen bevrijdde. Het leiderschap van Xi Jinping is voor hem ‘regressie’. Ook hij ziet dat de bevolking Xi nog overwegend steunt, maar diens posite kan in gevaar komen. De steun vanuit het buitenland brokkelt af en onder hoger opgeleiden in China vermindert het enthousiasme voor de leider. Een einde van het regime van Xi voorspelt de auteur niet, al schemert in zijn tekst wel door dat hij dat persoonlijk eigenlijk wel hoopt.

Twee waardevolle boeken

Voor wie het China van 2021 beter wil begrijpen (en tijd heeft!), kan ik beide boeken van harte aanbevelen.

Het boek van Saich heeft het voordeel dat het verder teruggaat in de tijd. Juist vóór 1949 ontstonden er praktijken, ideeën en verhalen die onderdeel zijn geworden van het ‘DNA’ van de partij. Wat mij vooral aanspreekt, is de nadruk op de dynamiek van processen tussen mensen, inclusief toevalligheden en dubbelzinnigheden. Het boek laat de geschiedenis zien in zijn complexiteit legt hem niet langs een rechte meetlat. Het nadeel van deze presentatie is wel dat dit drama met tientallen acteurs niet eenvoudig te lezen is. En helaas is Saich geen groot stylist; ook is de opbouw van het verhaal niet altijd ideaal. Hij veronderstelt nogal wat voorkennis: voor wie de afloop van bepaalde verhalen nog niet kent, zal de lijn moeilijk te volgen zijn.

Qua presentatie is het boek van Shambaugh aantrekkelijker. Het heeft een heldere structuur en met de nadruk op de vergelijking van vijf leiders is meteen duidelijk waar het om gaat. Shambaugh schrijft helder en toegankelijk en biedt ook de lezer zonder specialistische voorkennis een mooi overzicht over de moderne geschiedenis van China. Minder dan Saich geeft hij echter inzicht in de dubbelzinnigheid van processen. Zijn normativiteit daarbij het zicht op de veelvormigheid van de realiteit belemmeren. Ook vraag ik me af of het geforceerd plaatsen van de vijf leiders in een (westerse) leiderschapstypologie wel meerwaarde heeft.

China2025.nl mag van Polity Press een exemplaar van China’s Leaders verloten. Informatie over deze actie vind je op onze Facebook en LinkedIn pagina’s.